آیا اقتصاد علم است؟

 
رابرت جی. شیلر
من یکی از برندگان جایزه نوبل در اقتصاد هستم، این موقعیت به شدت من را از انتقاد های وارد بر این جایزه آگاه ساخت، نقدهایی توسط افرادی که ادعا می کنند اقتصاد بر خلاف شیمی، فیزیک یا پزشکی که جایزه نوبل نیز به آنها اعطا می شود علم نیست. آیا آنها درست می گویند؟

یک مشکل اقتصاد این است که به جای کشف اصول، لزوما بر سیاست گذاری متمرکز است. هیچ کس واقعا اهمیتی برای داده های اقتصادی جز به عنوان راهنمایی برای سیاست گذاری قایل نیست. پدیده های اقتصادی، همانند رزونانس های داخلی اتم یا عملکرد یک سلول زنده برای ما جاذبه ذاتی ندارند. ما علم اقتصاد را با آن چیزی که می تواند تولید کند می سنجیم؛ برای مثال علم اقتصاد بیشتر شبیه مهندسی است تا علم فیزیک نسبت به بسیاری از علوم انسانی نیز کاربردی تر است.

به رغم اینکه باید در رشته های مهندسی نوبل وجود داشته باشد؛ اما این فقدان دیده می شود. اگرچه نوبل شیمی ۲۰۱۳ کمی به نوبل مهندسی شبیه بود؛ به خاطر اینکه این جایزه به سه محققی که کار شبه مهندسی انجام دادند، اعطا شد یعنی: مارتین کارپلاس (Martin Karplus)، مایکل لویت (Michael Levitt) و اِری وارشل (Arieh Warshel) به خاطر کار آنها در «توسعه مدل های چند مقیاسی سیستم های شیمیایی پیچیده» که این مدل ها زمینه ساز ایجاد برنامه های کامپیوتری هستند که کار سخت افزارهای رزونانس مغناطیس هسته ای را انجام می دهد.

مشکل اینجا است که وقتی ما بر سیاست گذاری های اقتصادی متمرکز می شویم بسیاری از عواملی که جنبه علمی ندارند ظاهر می شوند؛ مثلا سیاست دخیل می شود و موضع گیری های سیاسی بیش از حد توسط مردم (انظار عمومی) مورد توجه قرار می گیرد. جایزه نوبل برای اعطا به افرادی طراحی شده است که برای جلب نظر مردم از فریب و حقه استفاده نمی کنند و همچنین برای کسانی که ممکن است در پیگیری های صادقانه شان از حقیقت، به نحوی تحقیر شده باشند.

چرا برای نوبل اقتصاد تاکید می شود جایزه نوبل «علم اقتصاد»، اما در سایر جایزه های نوبل چنین تاکیدی دیده نمی شود مثلا جایزه «علم شیمی» یا «علم فیزیک» گفته نمی شود.

در رشته هایی که تلاش می شود کلمه «علم» در عنوان آنها به کار رود، معمولا آنهایی هستند که توده مردم را از نظر ذهنی و احساسی با مساله درگیر کرده اند و در آنها حتی نظرات ابلهانه نیز خریدارانی در بین افکار عمومی دارد. در این رشته ها کلمه «علم» در عنوان آنها قرار داده شده است، تا از سایر رشته های بدنام مشابه تمییز داده شوند.

اصطلاح «علم سیاست» اولین بار در اواخر قرن ۱۸ میلادی رواج یافت که هدفش مشخص کردن این رشته از سیاست از سایر رشته های سیاسی ای بود که به جای کشف حقیقت هدفی جز جذب آرا و نفوذ در دستگاه حاکم نداشتند. «علم نجوم» یک اصطلاح رایج در اواخر قرن نوزدهم بود؛ اصطلاحی که برای مشخص کردن نجوم از طالع بینی و افسانه های باستانی درباره صور فلکی ایجاد شد. در قرن نوزدهم علاوه بر علم نجوم از عبارت «علم هیپنوتیزم» نیز استفاده می شد که برای تشخیص این علم از سحر و عقاید فلسفه ماورا طبیعی بود.

این چنین اصطلاحات (که در آنها از واژه علم استفاده می شد) نیاز بود تا به اصل خود بازگردند؛ زیرا هنوز همتایان غیر عادی آنها [۱] تاثیر بیشتری در گفتمان عمومی داشتند؛ زیرا دانشمندان باید خود را مانند دانشمند معرفی می کردند.

در واقع اصطلاح «علم شیمی» در قرن نوزدهم توانست در بین عده ای رواج یابد؛ یعنی همان زمانی که این رشته سعی داشت با استفاده از این اصطلاح خود را از کیمیاگری و روش های درمانی خرافی(promotion of quack nostrums)متمایز کند، اما نیاز به استفاده از اصطلاح «علم شیمی» برای تمییز این رشته از سایر رشته های انحرافی مشابه، زمانی که جایزه نوبل شیمی در ۱۹۰۱ وضع شد، کاملا از بین رفت [۲].

همچنین با پیشرفت های قرن بیستم اصطلاحات «علم نجوم» و «علم هیپنوتیزم» نیز کاملا از بین رفت که شاید به این خاطر باشد که اعتقاد به جادوگری کم کم محو شده بود و کمرنگ شدن آن در جامعه پذیرفته شده بود. درست است که هنوز طالع بینی در روزنامه های محبوب دیده می شود، اما وجود آنها به این خاطر است که پیش تر به شدت از نظر علمی به چالش کشیده شده اند یا حضور آنها صرفا برای سرگرمی است. در حال حاضر ایده موثر بودن ستارگان بر سرنوشت ما، ایده ای کاملا منسوخ شده است که با این تفاسیر دیگر نیازی به وجود عبارت «علم نجوم» نیست.

منتقدین علم اقتصاد گاهی اوقات به بسط شبه علمیِ اقتصاد اشاره می کنند، آنها بحث می کنند که اقتصاد همانند ریاضیات منسجم تنها برای نمایش از ظاهر علم استفاده می کند. برای مثال، در کتاب فریب خورده های اتفاقی (Fooled by Randomness)(۲۰۰۴)، نوشته نسیم نیکلاس طالب (Nassim Nicholas Taleb)، درباره علم اقتصاد می گوید: شما می توانید شارلاتانیسم [۳] را زیر فشار معادلات تغییر چهره بدهید و کسی تا زمانی که آزمایش کنترلی وجود نداشته باشد، نمی تواند شما را بیابد.

فیزیک نیز از این منتقدین به دور نیست: در کتاب «مشکلات فیزیک: ظهور نظریه ریسمان، سقوط علم و در آینده چه خواهد شد(The Trouble with Physics: The Rise of String Theory, The Fall of a Science, and What Comes Next) نوشته لی اسمولین(Lee Smolin): فعالان رشته فیزیک به جای آنکه با آزمایش هایی به سنجش نظریه ها(به ویژه در مورد نظریه ریسمان) بپردازند به غرق و اغوا شدن در نظریه های شکیل تن می دهند که همین امر سبب سرزنش آنها در این کتاب می شود. به طور مشابه در کتاب حتی اشتباه است: شکست در نظریه ریسمان و جست وجو برای وحدت در قانون فیزیکی(Not Even Wrong: The Failure of String Theory and the Search for Unity in Physical Law)نوشته پیتر وویت

(Peter Woit): فیزیکدانان به همان جرمی متهم می شوند که گفته می شود اقتصاددانان ریاضی (mathematical economists) مرتکب آن شده اند.

به اعتقاد من علم اقتصاد از علم فیزیک در مقابل مدل هایی که اعتبار آنها هرگز مشخص نیست آسیب پذیرتر است، زیرا ضرورت تخمین در رشته اقتصاد بیشتر از فیزیک است؛ به ویژه زمانی که مدل های اقتصادی به جای رزونانس مغناطیسی یا ذرات بنیادی با مردم سر و کار دارد. مردم می توانند ذهن و رفتارشان را به کلی تغییر دهند، آنها بعضا مشکلات عصبی و هویتی دارند، مشکلات و پدیده های پیچیده ای که اقتصاد رفتاری منشا آن را در درک پدیده های اقتصادی می یابد.

 

اما همه ریاضیات در اقتصاد آن چیزی نیست که طالب (Nassim Nicholas Taleb) به عنوان شارلاتانیسم نشان می دهد. اقتصاد یک وجه کمی مهمی دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت. چالشی که دیدگاه ریاضی را با تنظیمات لازم برای ساخت مدل اقتصادی ترکیب کرده است تا سبب سازگاری با عوامل انسانی تقلیل ناپذیر اقتصادی باشد.

بر خلاف نظر عده ای پیشرفت اقتصاد رفتاری اساسا تضادی با اقتصاد ریاضی ندارد؛ اگرچه ممکن است با بعضی از نظریات رایج در اقتصاد ریاضی جدید متضاد باشد. زمانی که اقتصاد مشکلات کارکردی خود را نشان می دهد، چالش های اولیه و کلی ای که محققان با آنها روبه رو می شوند، اساسا متفاوت با چالش های کلیِ پیش رویِ سایر محققان در رشته های دیگر نیست. همان طور که اقتصاد پیشرفت می کند، روش ها و شواهدِ منابع خود را گسترش می دهد که سبب تقویت علم و افشای شارلاتانیسم می شود.

نویسنده: رابرت جی. شیلر

مترجم: زهرا تهمتن

منبع: Project Syndicate

توضیحات:

[۱]: اشاره دارد به رشته‌هایی که همزمان در کنار رشته‌های اصلی رواج داشتند مثل سحر در کنار علم هیپنوتیزم.

[۲]: در قرن ۱۷ شیمی به‌عنوان یک علم متمایز وجود نداشت، البته شیمی فعالیتی مستقل بود، اما علم به حساب نمی‌آمد، خود شیمیدانان کارشان را به‌صورت فنی در خدمت طب می‌دانستند و فعالیت خود را صرف ترکیب دارو‌ها می‌کردند.-تاریخ پیدایش علم جدید- ریچارد وستفال

[۳]: شارلاتانیسم مرام و مسلکی می‌شود که فرد یا افراد (گروه)ی خود را چنان می‌نمایانند که نیستند؛ چنان می‌گویند که باور ندارند؛ چنان وعده می‌دهند که بر متحقق ساختن آن، توانا نیستند. شارلاتانیسم، ایدئولوژی افرادی می‌شود که برای نیل به اهداف خویش، از اینکه خود را واجد ویژگی‌ها و اطلاعات و توانمندی‌های خاص بدانند هراسی ندارند، به آسانی دروغ می‌گویند و وعده‌های نادرست می‌دهند و خود را قادر به انجام اقداماتی توصیف می‌کنند که هرگز صلاحیت و بضاعت آن را ندارند.