65درصد درآمد‌دولت وابسته به‌نفت است
دانش جعفری با بیان اینکه اگر دولت‌مردان در مدیریت اقتصاد درست عمل کنند آثار تحریم‌ها به حداقل می‌رسد، گفت: برای مثال وابستگی به واردات غذا و دارو و بالا بودن مخارج دولت به‌دلیل عدم درایت اقتصادی سبب اثرگذاری تحریم‌ها شده است.
داوود دانش جعفری در گفت‌وگو یی با بیان اینکه اقتصاد مقاومتی می‌تواند کشور را از وضعیت وابستگی به درآمدهای نفتی و آسیب پذیری در برابر تحریم‌ها نجات دهد تصریح کرد تحریم مشکل اصلی اقتصاد ایران نیست. به‌عقیده وی اگر دولت‌مردان در مدیریت اقتصادی و سیاست گذاری به‌درستی عمل نمایند، می‌توانند آثار تحریم‌ها را به حداقل برسانند.
مشروح دیدگاه‌های وزیر اقتصاد دولت نهم و مشاور عالی وزیر بهداشت در دولت یازدهم در رابطه با اقتصاد مقاومتی، وابستگی به درآمد نفتی و تحریم‌ها را در ادامه می‌خوانید:
در سیاست‌های اقتصادی داخلی، ما با مشکلات زیادی مواجه هستیم که نیازمند اتخاذ تصمیمات درست اقتصادی توسط مسئولان اجرایی کشور دارد و ربطی به تحریم‌ها ندارد، به‌طور مثال وابستگی مواد غذایی به واردات، وابستگی دارو به واردات، وابستگی تولید کالای داخلی به واردات، بالا بودن مخارج دولت، بدهی دولت به پیمانکاران و ... همگی از جمله مسائلی است که به‌دلیل عدم درایت درست اقتصادی سبب اثرگذاری هرچه بیشتر تحریم‌ها شده است.
طبق آمارهای رسمی، وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی هرساله افزایش یافته است، این در حالی است که مسئولان در طول سالهای گذشته تلاش کرده‌اند تا این وابستگی را کاهش دهند ولی در عمل محقق نشده است، به‌نظر شما چرا هنوز این رخداد در اقتصاد کشور رخ نداده است، شما دلیل اصلی این موضوع را چه مسئله‌ای می‌دانید؟
دانش جعفری: آمارها به‌خوبی نشان می‌دهد که در سالهای بعد از جنگ بودجه عمومی کشور در حدود 65 درصد به درآمدهای نفتی وابسته بوده است. متأسفانه به‌دلیل سهل الوصول بودن درآمدهای نفتی، دولت‌ها عمدتاً اقتصاد را بر مبنای درآمدهای نفتی پایه ریزی کرده‌اند و از مالیات و بالتبع تولید ملی غافل شده‌اند. دولت‌ها هرچه از درآمدهای نفتی به دست آورده‌اند همه را خرج کرده‌اند، در صورتی که اگر در صندوق ذخیره ارزی پس‌انداز می‌شد با مشکلات کنونی مواجه نبودیم. در سالهای اخیر همواره سهم نفت در اقتصاد بالا بوده است. دولت‌ها عادت کرده‌اند که همه درآمدهای حاصل از فروش نفت را در اقتصاد هزینه کنند. هر زمانی که قیمت نفت افزایش یافته، درآمدها نیز بالا رفته لذا گشایش‌های بیشتری در اقتصاد به وجود آمده و هزینه‌های دولت نیز افزایش یافته است.
در شرایط حال حاضر که اقتصاد به‌شدت به نفت وابسته است، مسلماً هرگونه نوسانی در قیمت نفت همچون زمان کنونی که قیمت به 50 دلار رسیده است، می‌تواند مشکلات اساسی برای اقتصاد کشور پدید آورد، همان‌گونه که در شرایط حاضر پدید آورده است، به‌نظر شما اگر به‌طور کامل امکان صادرات نفت از بین برود، در این صورت چه چالش‌های اساسی گریبانگیر اقتصاد کشور خواهد شد و چه بخشهایی آسیب بیشتری خواهند دید؟
دانش جعفری: متأسفانه یکی از آسیب‌های جدی اقتصاد ایران، وابستگی درآمد دولت به نفت است. بیش از 65 درصد درآمدهای دولت به صادرات نفت وابسته است و هرگونه تحریم خرید نفت ایران و یا کاهش قیمت جهانی نفت، موجب آسیب دیدن درآمدهای دولت می‌شود. لذا اگر درآمدهای نفتی به هر دلیلی کاهش یابد که فرض مذکور در سؤال یکی از این علتها است، اولین چالش گریبانگیر دولت خواهد شد. مسلماً در چنین شرایطی دولت نمی‌تواند هزینه‌های خود را تأمین کند و با کسری مواجه خواهد شد. عدم توانایی دولت در تأمین مخارج جاری از جمله دستمزد و حقوق می‌تواند مسائل امنیتی نیز به‌همراه داشته باشد. یکی دیگر از چالش‌های اقتصاد ایران وابستگی واردات به نفت است. درآمدهای نفتی در اقتصاد دو کارکرد دارد، اول تأمین کننده بخش عمده درآمد دولت است، و دوم تأمین کننده بخش عمده ارز مورد نیاز واردات کشور است. لذا در صورت قطع درآمدهای نفتی واردات کشور که بخشی از آن مربوط به کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای است با مشکل روبه‌رو خواهد شد.
به‌طور قطع بایستی کشور به‌سمت تحقق اقتصاد بدون وابستگی به نفت حرکت کند. به‌نظر شما راهکارهای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای عملیاتی شدن این مهم چیست؟ آیا اصلاً چنین اقدام اساسی در شرایط کنونی امکان پذیر است؟
دانش جعفری: جهت مقاوم سازی اقتصاد کشور باید هرچه سریعتر اقدامات لازم را انجام دهیم. بایستی کارکردهای درآمدهای نفتی در تأمین بودجه دولت و تأمین ارز مورد نیاز واردات تغییر کند. از یک طرف بایستی پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل درآمد مالیاتی را در کشور تقویت کنیم تا جایگزین درآمدهای نفتی شود. در حال حاضر میزان سهم درآمد مالیاتی در مجموع 35 درصد بودجه عمومی دولت است. از این 35 درصد، حدود 24 درصد متعلق به مالیات مستقیم، 3.5 درصد مالیات بر مصرف کالا و خدمات و مابقی مالیات بر واردات است. از طرف دیگر بایستی میزان وابستگی کشور به واردات را کاهش دهیم و همچنین صادرات غیرنفتی را تقویت کنیم. میزان واردات کالاهای صنعتی آماده مصرف کشور در سال 2011 نسبت به واردات کل حدود 83 درصد بوده است. با تکیه بر شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توان نیاز صنعت به کالاهای خارجی را کاهش داد و تولیدات داخل را جایگزین کرد.
یکی از موضوعات و مسائل اصلی که دولت‌ها در سالهای گذشته می‌توانستند با اهتمام ورزیدن به آن، سهم نفت در بودجه را کاهش دهند، درآمدهای مالیاتی است. در حال حاضر نیز غالب کارشناسان معتقدند باید سهم مالیات را در بودجه‌های سالانه افزایش داد به‌گونه‌ای که سهم مالیات در بودجه ارقام بیشتری را به خود اختصاص دهد، به‌نظر حضرت‌عالی چگونه می‌توان سهم مالیات و موارد دیگر را در بودجه افزایش داد؟
دانش جعفری: افزایش مالیات با فعال شدن اقتصاد به‌ویژه فعال شدن بخش خصوصی در اقتصاد و بهبود زندگی مردم امکان پذیر است. در کوتاه‌مدت در صورتی که امکان افزایش درآمد مالیاتی وجود نداشته باشد، باید از هزینه جاری بی‌رویه دولت کاسته شود. بین مالیات‌هایی که در ایران زمینه فعال سازی آن وجود دارد، مالیات بر مصرف (ارزش افزوده) را می‌توان مطرح کرد که در مقایسه با برخی کشورها مثلاً ترکیه سهم این نوع مالیات، میان مجموع درآمدهای مالیاتی دولت بسیار پایین است.
کشورهایی مانند کره جنوبی، ژاپن و چین و حتی "نروژ"... بدون نفت چگونه توانسته‌اند به قدرت‌های بزرگ اقتصادی جهان تبدیل شوند و چرا هنوز کشور ما نتوانسته است؟
دانش جعفری: به‌طور کلی برای آنکه اقتصاد نیاز به منابع طبیعی نداشته باشد، لازم است اقتصاد در سایر زمینه‌ها مثل صنعت، خدمات و زمینه‌هایی که اقتصاد دارای مزیت نسبی است، درآمدزایی کند. در واقع اقتصاد هر جا که مزیت نسبی دارد، فعال می‌شود. با فعال شدن اقتصاد درآمد و رفاه مردم افزایش می‌یابد. بنابراین مسئله اصلی این است که اقتصاد را در چه زمینه‌هایی می‌توان فعال سازی کرد. ممکن است کشوری در ابتدا در زمینه خاصی مزیت نداشته باشد، ولی می‌تواند با برنامه ریزی و بسترسازی لازم، خلق مزیت کند. اگر تولیدات به‌اندازه کافی مرغوب و قابل رقابت باشد قطعاً می‌توان این تولیدات را صادر کرد و از محل درآمد ارزی به دست آمده از صادرات، می‌توان واردات ضروری مورد نیاز کشور را تأمین مالی کرد، لذا از این طریق اقتصاد فعال می‌شود.
با توجه به موضوعی که اشاره کردید، اقتصاد مقاومتی چه‌نسبتی با این موضوع دارد؟ آیا شما هم موافقید که اقتصاد مقاومتی تنها راه‌حل مؤثر برای به‌سامان کردن اقتصاد کشور است؟
دانش جعفری: بله، یقیناً همین طور است.
برای تحقق اقتصاد مقاومتی چه باید کرد؟ به‌بیان دیگر به‌نظر حضرت‌عالی برای عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی چه راهبردهایی را باید اتخاذ کرد؟
دانش جعفری: در ادبیات اقتصاد مقاومتی یا مقاومت اقتصادی، مقاومت اشاره به استعداد بازیابی و بازگشت به وضعیت اولیه پس از مواجهه با شوک دارد. اقتصاد مقاومتی میزان توانایی اقتصاد برای بازگشت به کارکرد عادی خود پس از مواجهه با شوک وارده را مورد بررسی قرار می‌دهد. شوک وارده به اقتصاد می‌تواند ناشی از عوامل بیرونی و یا ضعفهای درونی اقتصاد باشد.
در تحلیل اقتصاد مقاومتی دو رویکرد کلی وجود دارد: رویکرد مدیریت ریسک و رویکرد مهندسی مقاومت. عوامل متعددی در شکل‌گیری مقاومت نقش دارد: ساختار اقتصاد به‌ویژه سطح سرمایه سازمانی و وجود صنایع پیشرو در اقتصاد، میزان انعطاف پذیری و پیش‌بینی تدابیر لازم برای مواجهه با شوک ناگهانی، تنوع در صادرات، درس گرفتن از تجارب گذشته، حکمرانی مؤثر، اجرای سیاست‌های مناسب، افزایش مشارکت در مواقع بحران، ایجاد ذخایر استراتژیک برای آمادگی مواجهه با شوک ناگهانی، داشتن زیربنای مناسب، آموزش مقاومت فردی در سطح جامعه، طراحی شبکه سیستم برای جلوگیری از کارافتادن یک جزء از سیستم از جمله این عوامل هستند. به‌طور کل مفهوم اجرایی اقتصاد مقاومتی عبارت است از ایجاد نهاد مناسب که خطرپذیری اقتصاد ایران را در برابر تکانه‌ها و اختلال‌های آسیب زننده داخلی و خارجی به‌ویژه تحریم‌های بین المللی به حداقل رسانیده و زمینه را برای دستیابی ایران به پیشرفت پایدار اقتصادی فراهم نماید. در قلمرو اقتصاد مقاومتی در ایران نیازمند شناسایی حوزه‌های خطرپذیر اقتصاد ایران، پیدا کردن راهکارهای کاهش خطرپذیری‌ها و همچنین کنترل و مدیریت آن، خروج از حوزه‌هایی که میزان خطرپذیری و احتمال آسیب در آن بالاست، مقاوم سازی اقتصاد در برابر خطرپذیری‌های موجود است.
با توجه به جنس تحریم‌ها و اثرات مختلفی که هرکدام بر اقتصاد کشور گذاشته است به‌نظر شما مهمترین اصلاحات ساختاری داخلی در جهت خنثی سازی تحریم‌ها و مقاوم سازی اقتصاد چه اصلاحاتی باید باشد؟
دانش جعفری: اقتصاد کشور با مشکلات ساختاری مختلفی همراه است که ربطی به تحریم‌ها ندارد، بلکه رویه‌های غلط گذشته باعث شده آسیب‌های مختلفی اقتصاد ایران را تهدید کند. وابستگی بودجه و واردات به درآمدهای نفتی، محدود بودن شرکای خارجی کشور در تجارت خارجی، رشد بالای نقدینگی و تورم، کاهش اشتغال، افزایش نرخ ارز از جمله این آسیب‌ها است. لذا اگر به‌دنبال خنثی سازی تحریم‌ها هستیم بایستی اصلاحات ساختاری و نهادی در رفع این آسیب‌ها انجام دهیم، به‌طور مثال در بخش محدود بودن شرکای خارجی کشور در مقوله تجارت خارجی بایستی در بخش واردات و صادرات تنوع کشور مبدأ و مقصد را ایجاد کنیم تا وابسته به چند کشور محدود نباشیم.
اینکه برخی در دولت بر این عقیده‌اند که تحریم‌ها دلیل اصلی مشکلات اقتصاد کشور است، چقدر محلی از اعراب دارد؟ به‌بیان دیگر آیا می‌توان مشکلات اصلی اقتصاد کشور را بر گردن تحریم‌ها انداخت؟ و اینکه کاهش و یا لغو تحریم‌ها چه‌میزان از مشکلات اقتصادی کشور را مرتفع خواهد کرد؟
دانش جعفری: همان طور که اشاره شد تحریم مشکل اصلی اقتصاد ایران نیست. اگر دولت‌مردان در مدیریت اقتصادی و سیاست گذاری به‌درستی عمل نمایند، می‌توانند آثار تحریم‌ها را به حداقل برسانند. در سیاست‌های اقتصادی داخلی، ما با مشکلات زیادی مواجه هستیم که نیازمند اتخاذ تصمیمات درست اقتصادی توسط مسئولان اجرایی کشور دارد و ربطی به تحریم‌ها ندارد، به‌طور مثال وابستگی مواد غذایی به واردات، وابستگی دارو به واردات، وابستگی تولید کالای داخلی به واردات، بالا بودن مخارج دولت، بدهی دولت به پیمانکاران و ... همگی از جمله مسائلی است که به‌دلیل عدم درایت درست اقتصادی سبب اثرگذاری هرچه بیشتر تحریم‌ها شده است.
