روندهای کلان در آینده جهان و ایران

 

 

^{کارشناسان حوزه تحولات استراتژیک و آینده پژوهی، پنچ روند کلان ذیل را بعنوان روندهای مهم و اصلی که در دهه آتی در کشورهای جهان ظهور و بروز خواهد داشت، مطرح می‌نمایند.
 1- «انتقال قدرت»: در آینده روند انتقال قدرت، در دو سطح قابل مشاهده خواهد بود: سطح اول، «انتقال قدرت از سوی کشورهای پیشرفته به کشورهای نوظهور» و سطح دوم، «انتقال قدرت از سوی دولت به نهادهای غیردولتی.»
 2- «کاهش فقر» و «افزایش نابرابری»: ساز و کارهای نوین جهانی شدن و فناوری‌های پیشرفته از یکسو موجب «کاهش فقر» در کشورهایی که در شبکه اقتصاد جهانی قرار داشته و نقش آفرینی می‌نمایند، می‌شود و از سوی دیگر افزایش «شکاف نابرابری» بین کشورهایی که به شبکه اقتصاد جهانی پیوسته‌اند و کشورهایی که به این شبکه نپیوسته‌اند را در بر دارد. لذا روندآینده معطوف به «کاهش فقر» و همچنین افزایش نابرابری خواهد بود.
3-«رشد نامتوازن جمعیت» : اتفاق مهم دیگری که در حال وقوع است، افزایش جمعیت جهان است. سهم کشورهای پیشرفته نسبت به نرخ رشد جمعیت بسیار پایین است. اما سهم دیگر کشورها بیشتر می‌باشد. لذا روند عرضه نیروی کار از سوی کشورهای دارای اقتصاد متوسط و ضعیف در هر سال زیادتر می‌شود. همچنین باید افزود که نرخ رشد جمعیت و مصرف در کشورهای دارای اقتصاد متوسط بیشتر از سرعت افزایش نرخ تولید است. چرا که با افزایش درآمد در کشورهای درحال توسعه، تقاضا افزایش یافته و الگوی مصرف نیز تغییر پیدا می‌نماید. این امر بر بازار کشاورزی تاثیر خواهد گذاشت و تقاضای محصولات کشاورزی را افزایش می دهد که موجب افزایش فشار بر منابع آبی می‌شـود. با توجـه به اینکــه این قبیــل کشورها در معرض بحران کم آبی هستند، تنش‌های «آبی»(درون سرزمینی و فرا سرزمینی) را می‌توان پیش بینی کرد.
4-«بحران کم آبی» : درحال حاضر ۸۰ کشور در جهان با بحران کم آبی مواجه‏اند که با فرآیند گرمایش زمین این روند «تشدید» خواهد شد. بر اساس بررسی‌های بعمل آمده، ۴۶درصد جمعیت جهان دارای استرس «کم»، ۱۸درصد جمعیت دارای استرس «متوسط» و ۳۶درصد جمعیت با استرس «بالا» نسبت به بحران کم آبی هستند. این روند در دهه آتی به ضرر کشورهای دارای استرس «بالا»، تشدید خواهد شد. لازم بذکر است، سهم دسته اول از اقتصاد جهان 69 درصد، سهم دسته دوم و دسته سوم از اقتصاد جهان  بترتیب 16 و 15درصد است. 
 5-  «فشار بیشتر بر محیط زیست و منابع طبیعی»: در پی افزایش جمعیت و رشد درآمد سرانه و بحران آب در کشور‌های درحال توسعه، فشار بر محیط زیست و منابع طبیعی «تشدید» می‌شود که آثار بلندمدتی را بر اقتصاد جهانی خواهد داشت.
 نظر به اهمیت موضوع «بحران آب» و همچنین «چالشهای زیست محیطی» که از جمله روندهای کلان آتی در جهان هستند، در ادامه مطالب به ابعادی از  این چالش‌ها در ج.ا. ایران پرداخته می‌شود:}

^{بحران آب و چالشهای زیست محیطی درج.ا. ایران:}

^{1- وضعیت طبیعی ایران: ایران کشوری نیمه خشک است که متوسط بارندگی در استانهای شمالی حدود  ۲۵۰ و در سایر استانها 170 میلیمتــر است. حال آنکه متوسط بارندگی در جهان ۸۰۰میلیمتر می‌باشد. همچنین باید افزود که میزان تبخیر در ایران سه تا چهار برابر متوسط تبخیر در جهان است. توزیع مکانی و زمانی میزان بارش در ایران نیز متنوع است: ۷۰درصد بارندگی کشور در ۳۰درصد از مساحت کشور می‌باشد و همچنین ۲۵درصد از نزولات در فصل نیاز گیاهان است و ۷۵درصد در زمانی رخ می دهد که گیاهان نیازی به آب ندارند.
2-آثار پراکنش مکانی و زمانی نزولات آسمانی: دو ویژگی مکانی و زمانی نزولات آسمانی که ذکر شد، وضعیت‌های خاصی را برای بخش کشاورزی ایران بوجود آورده است که عبارتند از:
 2-1- بازدهی محدود زمین‌های دیم: در ایران ۳۷میلیون هکتار زمین قابل کشت، ۱۷میلیون قابل آبیاری و بقیه قابل کشت به صورت دیم است. از میزان مزبور، حدود 5/18میلیون هکتار در چرخه تولید قراردارد. سهم زمین های دیم از تولید کشاورزی در ایران تنها ۱۰درصد است، درحالی که در دنیا حدود۹۰درصد می‌باشد. برای جبران کمبود زمین‌های دیم و یا افزایش بازدهی آن اقدامات گسترده ای در جهت انتقال آب و افزایش سطح زمینهای آبی صورت گرفته است.
2-2- اجرای طرحهای انتقال آب: با توجه به میزان محدود و همچنین توزیع نامناسب زمانی و مکانی نزولات آسمانی، طرحهای انتقال آب در ج.ا.ایران دارای اهمیت ویژه‌ای گردیده است. گام اول در طرحهای انتقال آب، احداث سد می‌باشد. سدها با هدف حمایت از کشاورزی، تولید انرژی و تامین آب شرب شهرها احداث شده‌اند. احداث سد فرصت مدیریت بارش در فصول مختلف را فراهم می‌سازد. ایران با داشتن۳۱۶سد بزرگ و کوچک، با ظرفیت نگهداری ۴۳میلیاردمترمکعب دارای رتبه سوم در سد سازی در جهان است. ۱۳۲سد دیگر نیز در حال احداث می‌باشد. احداث سد و همچنین طرحهای انتقال آب، دارای آثار و هزینه‌های زیست محیطی فراوان برای کشور بوده است.
3- مدیریت نا صحیح بر منابع آبی : موارد دوگانه مذکور، مدیریت مناسب و صحیح نسبت به منابع آبی کشور را طلب می‌نماید. اما به سبب ضعف‌های مربوطه، ضریب بحران«تشدید» شده و چشم انداز آینده نیز نگران کننده می‌باشد. بعنوان نمونه باید گفت ایران کشوری نیمه خشک است و آب باید دارای قیمت گذاری بالا باشد. اما قیمت گذاری آب در کشور پائین بوده و این امر منجر به«بهره‌وری» پائین آب در کشور شده که منجر به افزایش فشار بر منابع آبی گردیده است. 
4- فشار بر منابع آبهای زیر زمینی:کمبود آب های سطحی، باعث شده است که ۵۵درصد از کل نیاز آبی کشور از آب های زیرزمینی تامین شود. این امر، ایران را در زمره کشورهایی قرار داده که بیشترین بهره برداری از منابع آب زیرزمینی را دارا باشد. کاهش سطح آب های زیرزمینی موجب نشست سطح زمین در بسیاری از دشت های کشور شده است که عواقب پر هزینه و فراوان زیست محیطی و اجتماعی را در آینده در بر خواهد داشت. حداکثر استاندارد برداشت از منابع تجدیدپذیر آب میزان۴۰درصد است، اما این میزان در ایران حدود ۷۰درصد می‌باشد. از اینرو یکی از علائم هشدار دهنده برای آینده ایران ، به میزان برداشت از منابع تجدید پذیر آب بازگشت دارد. 
5- اختلال در مولفه‌های توسعه پایدار: اجرای طرحها و خدمات زیر بنایی پرشتاب در مناطق مختلف، مشکلات ناخواسته زیست محیطی را ایجاد نموده است. این امر به ایجاد «شکاف» بین مولفه‌های زیست محیطی با فعالیتهای ‌توسعه‌ای شده است. روند مزبور، عدم تحقق توسعه پایدار را در بر داشته که موجب «افزایش هزینه‌های بلند مدت»، نسبت به «منافع کوتاه مدت» در کشور خواهد شد.}

^{نکات نهایی:}

^{1- روش های ناکارآمد تولید در بخش کشاورزی، بیش ازاندازه به آبیاری وابسته شده است و این امر بهره‌وری در «تولید محصولات» و «آب» را کاهش داده و از سوی دیگر نیز به منابع آبی کشور فشار فراوانی را وارد می‌سازد. بخش کشاورزی قسمت بزرگی از منابع محدود آبی کشور را مصرف می‌کند. برای مدیریت بحران آب در آینده، باید نسبت به افزایش بهره‌وری و بهبود مدیریت منابع آبی تلاشهای همه جانبه‌ای را بعمل آورد.
2- ج.ا. ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی خواهان خودکفایی بوده که در این راستا، فشارهای بین المللی نیز در اتخاذ این راهبرد موثر بوده است. ضعف همه جانبه نگری در اتخاذ راهبرد مزبور، به ابعاد مختلف «توسعه پایدار» خسارت وارد کرده است که یکی از آنها تشدید روند بحران آب و هزینه‌های زیست محیطی است. از اینرو باید برای آینده در طراحی و اجرای پروژه های اقتصادی به مولفه های زیست محیطی و آب بیش از پیش دقت و تامل داشت.}