مقالات قدیمی: راز پیشرفت کشورهای توسعه یافته و عقب ماندن روز افزون کشورهای عقب مانده ( بهمن‌ماه 1341)

 

^{نویسنده: دکتر نصرالله شیفته / آماده سازی برای انتشار: آذر دارابیان}

 

^{مفهوم عقب­ ماندگی چیست ومعیارهای آن کدام است ؟}

^{هنوز تعریف جامع و مانعی برای پدیده جدید عقب ­ماندگی وجود ندارد و معیارهائی که برای آن در نظر گرفته می شود غالباً چندان دقیق و اطمینان بخش نیست.}

^{اگر فقرو گرسنگی را مترادف با عقب­ ماندگی بدانیم در آنصورت عقب ماندگی مسئله­ ای تازه و بی­سابقه نبوده و از ابتدای تشکیل جامعه انسانی وجود داشته است.}

^{کشورهای توسعه نیافته را نمیتوان صرفاً سرزمین هائی دانست که با گذشت قرون متمادی تغییری در آنها حاصل نشده زیرا یکی از خصوصیات اصلی عقب افتادگی (که مورد گواهی دانشمندان و اهل فن است) افزایش سریع جمعیت است که پدیده­ای کاملاً  جدید و بی­ سابقه می باشد بنابراین در این کشورها چیزی تغییر کرده است ، با­ این ترتیب­ باید­ مفهوم واقعی عقب­ ماندگی را درنظر گرفت و مجموع خصوصیات متشکله آن را مورد بحث قرار داد.}

^{درحدود سه چهارم از جمعیت­ جهان در کشورهای توسعه­ نیافته زندگی­ می کنند. هر چند که کشورهای توسعه نیافته دارای خصوصیات طبیعی و انسانی متفاوت می باشند ولی­ با­ این حال در اکثر موارد­ می توان عوامل مشترکی را در آنها تشخیص داد (با توجه به این حقیقت که شدت و ضعف این عوامل در نقاط مختلف متفاوت­ است)}

 ^{بحث درباره اهمیت و خصوصیت هر یک از این عوامل محتاج وقت­ و حوصله فراوان است، سعی ما در اینجا بیشتر بر این است که مسئله را بطور کلی مورد مطالعه قرار دهیم و از بحث دقیق­ و­ مفصل درباره هر یک از عوامل پرهیز کنیم .}

^{خصوصیات اصلی عقب­ ماندگی را می توان با 8 عامل زیر مشخص ساخت :}

1. ^{کشاورزی و کمبود مواد غذائی}
2. ^{صنعت نوزاد}
3. ^{اقتصاد دنباله­ رو}
4. ^{کم­کاری}
5. ^{نقص آموزش و پرورش}
6. ^{افزایش فراوان جمعیت}
7. ^{نقص بهداشت}
8. ^{تحول فکری و اجتماعی­ بعد از جنگ}

 

^{اینک هر یک از قسمت های 8 گانه بالا را باختصار توضیح میدهیم :}

 

1. ^{کشاورزی و کمبود مواد غذائی}

^{کمبود مواد غذائی (کمی و یا کیفی) مهمترین و عادی­ ترین خصوصیت کشورهای توسعه­ نیافته است.}

 ^{با اینکه اکثریت مردم این کشورها  به کارهای کشاورزی اشتغال دارند (58% مردم­ در اروپای جنوبی__ 73% در افریقای شمالی__76% در افریقای سیاه__62% در امریکای مرکزی__ 55% در امریکای جنوبی__ 70% در آسیای جنوب غربی__ 74% در آسیا در مقابل 13% در امریکای شمالی و 20% در اروپای غربی)}

 

^{با این حال در بسیاری از موارد از تهیه خوراک کافی برای خود عاجز هستند (کشور ما همواره محتاج گندم و آرد از کشورهائی مانند امریکا ، کانادا و استرالیاست)}

 

 ^{در این کشورها از زمین استفاده کافی و لازم به عمل نمی­ آید و قسمت مهمی از زمین ها بدون استفاده می ماند .}

 

^{علل اصلی ضعف کشاورزی آنها بدین قرار است: کمبود وسائل فنی برای از میان بردن موانع طبیعی __ کمبود سرمایه __ وجود مالکان بزرگ و متنفذ که سرمایه­ شان برای بهره­ برداری صحیح از زمین کافی نیست (مثلا در امریکای لاتین 5.1 درصد مالکین 50 درصد زمینهای کشاورزی کلیه کشورهای توسعه یافته بسیار ضعیف و تاسف­ آور است، مثلا اگر یک کشاورز امریکای شمالی­ بطور متوسط با تولید بیش از 5 تن غله­ درسال غذای 15 نفر را تامین کند در کشورهای  توسعه نیافته هر کشاورز معمولا کمتر از 4.0 تن تولید میکند و مجموع حاصل کار او در  سال برای  تامین غذای بیش از 4 یا 5 نفر کافی نیست .}

 

^{پائین بودن سطح زندگی}

^{محظور اصلی مردم این کشورها تنها ضعف تولید کشاورزی نیست بلکه مهمتر از آن عدم توانائی مادی آنان برای تامین احتیاجاتشان میباشد .}

^{بنا بر گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد 16% مردم جهان از 70 درصد درآمد ملی استفاده می کنند و حال آنکه 54% مردم کم استطاعت باید با 9% درآمد ملی روز گار بگذرانند .}

^{درآمد متوسط فردی در کشورهای توسعه یافته (586) دلار و در کشورهای توسعه نیافته (65) دلار درسال میباشد .}

^{این اختلاف درآمد به نحو سرسام آوری رو به تزاید است، مثلا از سال 1949 تا 1953 در آمد متوسط فردی در ممالک متحده­ امریکا از (1463) دلاربه (1870) دلار افزایش یافت در حالیکه این میزان در هند از (57) دلار به (60) دلار رسیده نسبت مابین درآمد یک هندی با یک امریکائی قبل از جنگ 1 به 15بوده و حال­ آنکه امروز 1  به 35 است .}

^{اختلاف در آمد در داخل کشورهای توسعه نیافته هم قابل توجه ودرعین­­ حال تاسف­­ آور است و نظیر آن در کشورهای توسعه یافته دیده نمیشود، بقول یکی از صاحب­نظران «میدرال» G – Mydral این پدیده که «هرچه کشوری فقیرتر باشد اختلاف ما بین فقرا و ثروتمندانش بیشتر است»  تقریبا بصورت یک قانون اقتصادی درآمده است، با این ترتیب می­بینیم که دراینجا مفهوم درآمد فردی ارزش خودرا بکلی از دست میدهد.}

^{درآمد حاصله از نفت در عربستان سعودی فقط عاید بخش کوچکی ازجمعیت می شود و اکثریت مردم با فقر و استیصال دست به گریبان هستند، توزیع غیرعادلانه ثروت را در کشورهای توسعه نیافته میتوان عامل موثری در بروز اختلافات و ناراحتی­ های عمومی شمرد (در  کلمبیا 6ر2  درصد مردم 40 درصد درآمد ملی  را در اختیار دارند ....)}

^{برای تشریح سطح زندگی اکثریت مردم این کشورها ذکر شاخص­ های دیگری نیز ضروری بنظر میرسد از آن جمله­ اند :میزان ­مرگ­ و­ میر کودکان__ تعداد پزشکان__تعداد بیسوادان__ وضع مسکن__ تعداد بیسوادان__ وضع مسکن وضع غذا و غیره .}

 

2. ^{صنعت نوزاد}

^{عدم پیشرفت صنعت نیز یکی از خصوصیات بارز کشورهای توسعه نیافته را تشکیل میدهد، با در نظر گرفتن­ تعداد افرادی که در صنعت این کشورها بکار مشغولند به خوبی­ میتوان به ضعف آنها از این لحاظ پی برد، در افریقا 11 درصد ودر آسیا 10درصد جمعیت فعال در صنعت بکار مشغول میباشند درحالیکه این­ میزان در امریکای شمالی 37% ودر اروپا 42% میباشد، یک پنجم جمعیت دنیا بیش از 90 درصد تولید صنعتی را دراختیار دارند .}

 

3. ^{اقتصاد دنباله­ رو}

^{اکثریت کشورهای توسعه نیافته از لحاظ اقتصادی تابع کشورهای توسعه یافته میباشند، این تبعیت در اغلب­ موارد نتیجه اوضاع و احوال سیاسی بوده­ است.}

^{کشورهای استعمار کننده­ و­ به خصوص اروپای غربی جغرافیای اقتصادی دنیا را بر طبق احتیاجات خود دقیقا تنظیم کرده­ اند .  شاهد این­ مدعی تجارت­ خارجی کشورهای توسعه نیافته است. محصولات خام معدنی __ کشاورزی و یا غذائی­ این کشورها توسط کشتی­ ها و واسطه­ های خارجی به کشورهای توسعه یافته صادر می شود و در عوض مصنوعات مختلف­ وارد میگردد .}

^{در این معامله حداکثر استفاده نصیب کشور صنعتی­ میشود، زیرا اختلاف سرسام­ آور بین قیمت کالای خام و مصنوع رمق اقتصادی کشورهای غیر صنعتی را از میان میبرد، مثلا در سال 1955 قیمت متوسط هر تن کالا از الجزایر صادر میشد 000ر21 فرانک بود و حال آنکه قیمت مصنوعات وارد شده آن 000ر76 فرانک در هر تن بود .}

^{تابعیت اقتصادی کشورهای توسعه نیافته از لحاظ محدود بودن نوع کالاهای بازرگانی بیشتر قابل­ توجه است بطوریکه 92% صادرات ونزوئلا و عراق را نفت تشکیل میدهد، قهوه در کلمبیا 80 درصد و در برزیل 70 درصد مجموع صادرات را تشکیل میدهد. در نتیجه­ این محدودیت (که شاید بتوان آن را تخصص نامید) هرنوع فعالیت این کشورها تابع نوسانات مظنه کالاهای آنها در بازار جهانی میباشد .}

^{سیاست­ اقتصادی و اجتماعی­ دولت­ ها در کشورهای توسعه نیافته غالباً با منافع موسسات خارجی برخورد میکند، این موسسات در صورت لزوم می توانند به صور مختلف موجبات ناراحتی و نگرانی­ دولت مورد نظر را فراهم سازند، این عمل به آسانی از طریق ایجاد رقبائی در کشورهای مشابه برای کالای یک کشور صورت میگیرد .}

 

4. ^{کم کاری}

^{وجود انبوه مردم بیکار و یا غیرمولد یکی از خصوصیات بارز کشورهای توسعه نیافته را تشکیل میدهد .}

^{صنعت جدید و مترقی بسیاری از فعالیتها و صنایع قدیمی را رو به زوال برده است. از طرفی سیل بنیان کن کالاهای خارجی اجازه رشد صنایع جدید را در داخل کشورها نمیدهد، چون ایجاد اقتصاد مترقی مستلزم زیر بنای صحیح­ و اطمینان­بخش میباشد، دولت ها اقدام به ساختن راهها __ راه­ آهن­ ها__ بناها و غیره میکنند ( دراین فعالیت ها اغلب­ رعایت صرفه و احتیاج نمیشود و گاهی جنبه زینتی و تشریفاتی آن بر سایر جنبه­ ها می­چربد) . طبیعی است که دراین نوع فعالیتها احتیاج به نیروی کار فراوان است، افراط کاریهائی که در ساختمان­ های مجلل و بی قواره در ایران ، ترکیه و عراق و مانند آنها بعمل آمده نشان این مدعاست .}

^{کارگران روستاها کار خود را رها کرده و با میل و رغبت تمام بسوی آنها رو می­ آورند .}

^{از طرفی استفاده از بعضی وسایل جدید از احتیاج زیاد به کارگر در کشاورزی کاسته است­ و­ این خودانگیزه­ای برای مهاجرت روستائیان بیکار میباشد.}

^{حال اگر بحرانی در کشور روی دهد و بودجه کافی برای ادامه این نوع فعالیت ها دراختیار دولت نباشد در آنصورت انبوه مهاجران بر گروه کسانی که خود در شرایط عادی کار ثابت و معینی­ ندارند افزوده میشود و کار را از بد بدتر میکند در این گیرودار افزایش سریع جمعیت چون بلائی برای تشدید بحران­ و­ استیصال کشور موذیانه دست­ اندکار است .}

^{شهر بمنزله سرابی است که محتاج و یا جاه­ طلب را می­فریبد و بسوی خود می کشاند . بهترین نمونه این وضع را میتوان در محلات فقیرنشین اطراف­ شهرها جستجو کرد (مفت­ آباد__حصیرآباد...) در این نقاط گروهی از مردم بی­ پناه­ و­ فقیر که به امید زندگی بهتر از روستاها و یا شهرهای کوچک مهاجرت کرده­ اند در نهایت سختی و مسکنت بسر میبرند. در روستاها کم کاری بیشتر درمیان دهقانان بی­ زمین و کارگران مزدور بچشم میخورد که بیش از چند هفته در سال نمیتوانند کار پیدا کنند. (با رفورم اصلاحات ارضی این نقیصه در ایران بتدریج رو به بهبود خواهد گذارد)}

^{این توده ازمردم­ بیکار که­ نمیتوانند در جریان اقتصاد مترقی نقشی داشته باشند ناچار سربار کسانی میشوند که­ کار دارند__ یا به نوعی خود را با واحدهای تولید کشاورزی و یا صنعتی قدیم مربوط می کنند و یا اینکه­ به­ فعالیتهای غیرتولیدی می­پردازند . نتایج عمده کم کاری بقرار زیر میباشد :}

^{از قدرت بازار داخلی می­ کاهد و فعالیت های صنعتی و یا کشاورزی را به خطر می­اندازد__ زیرا این دسته از مردم استطاعت خرید ندارند ، مانع کوشش برای اصلاح نحوه تولید میشود زیراغالباً ماشین گران­تر از کارگران متعدد و ارزان قیمت میباشد وجود انبوه بیکاران سبب میشود که دستمزدها به حداقل­ خود باقی بمانند و اجرای هر گونه قانون­کاری غیرعملی میباشد .}

^{این نابسامانی موجب میشود که امکان استخدام اشخاص بالغ ضعیف گردد زیرا بکار گماشتن چندین کودک با مزد واقعاً ناچیز بصرفه نزدیک­تر است­ تا استخدام یک فرد بالغ .}

 

5. ^{نقض آموزش و پرورش}

 ^{بیسوادی و نقص تعلیم و تربیت­ نیز یکی از خصوصیات مهم عقب­ ماندگی­ است. تعداد بیسوادان در ممالک مترقی از 4 درصد تجاوز نمیکند در حالیکه این­ میزان مثلاً در ترکیه 70% در مصر 86% و در هند و افریقای سیاه بیش از 90 درصد میباشد . این نقص در آموزش معلول کمبود وسائل تحصیلی و کادر آموزشی می­باشد .}

^{تعداد بیسوادان در میان بانوان بمراتب بیش از مردان­است ،در کشورهای مسلمان 25 تا 28 درصد و در عربستان سعودی 0%(صفر درصد) باسوادان را زنها تشکیل میدهند .}

^{عده زیادی از صاحب­ نظران­ را عقیده براین است که این موقعیت بانوان مانع مهمی در راه پیشرفت اجتماعی کشورها میباشد .}

^{ازطرف دیگر به­ احتمال قوی تخفیف مقام اجتماعی زنان در وضع جمعیت اثرات مهمی دارد که از آن جمله عدم کنترل موالید میباشد .}

 

6. ^{افزایش فراوان جمعیت}

^{بطور کلی میزان باروری در کشورهای توسعه نیافته بمراتب بیشتر از کشورهای توسعه یافته است . بنا بر گزارش سازمان ملل متحد میزان باروری درنقاط مختلف دنیا بقرار زیر میباشد :}

^{امریکای شمالی 25 در هزار __ اروپا 24 در هزار   آمریکای لاتین 40 در هزار __ آفریقا و آسیا 40 تا 45 در هزار .}

^{نتایج اصلی این باروری کثیر در کشورهای توسعه­ نیافته چیست ؟ هرچند که سطح مرگ و میر در این کشورها بالنسبه بالا است ولی با اینحال افزایش جمعیت آنها روی هم رفته بمراتب بیشتراز کشورهای توسعه یافته است .}

^{در بعضی از کشورهای توسعه­ نیافته که فعالیتهای مهم بهداشتی صورت­ گرفته و از طرفی برای تجدید موالید اقدامی بعمل نیامده، میزان سالانه افزایش­ جمعیت نزدیک به 5ر2 درصد میباشد (آسیای جنوب غربی_آمریکای جنوبی _ آفریقای سیاه _ خاورمیانه) . دربعضی از این کشورها این میزان از 30 درصد هم میگذرد (آمریکای مرکزی _ ونزوئلا _ فورمز_ ترکیه) .}

^{کشورهای توسعه نیافته­ ای که در آنها سطح مرگ ومیر بالا است_ دارای افزایش جمعیت در هند 8ر1 درصد و میزان مرگ ومیر 30 در هزار است) .}

^{بعضی از کشورهای توسعه یافته هم بنا به مقتضیات زمان­ دارای میزان­ باروری قابل­ توجه میباشند (استرالیا 2%__ممالک متحده آمریکا و شوروی 8ر1% .)}

^{در کشورهای توسعه نیافته جوانان و کودکان اکثریت قریب به اتفاق جمعیت را تشکیل میدهند و تعداد سالخوردگان در مقایسه با آنها قابل توجه نیست .}

^{در کشورهای آسیا_ آفریقا و آمریکای لاتین کودکان کمتر از 15 سال ، 40 درصد جمعیت را تشکیل­ میدهند (این رقم در اروپا به30% ودر آمریکای شمالی به 25% تنزل پیدا میکند).}

^{اشخاص بین 15 و 59 سال 55 درصد جمعیت را تشکیل میدهند (این مورد در اروپا 60 درصد و در آمریکای شمالی 64درصد است. تعداد سالخوردگان معمولا از 5 درصد کل جمعیت تجاوز نمیکند در اروپا 10درصد ودر آمریکای شمالی 11 درصد ) با این ترتیب می­بینیم که در کشورهای­ توسعه نیافته­ تعداد اشخاص بالغ (و یا بعبارت دیگر «مولد») بالنسبه کم است و این امر نمیتواند در بوجود آمدن مشکلات اقتصادی بدون تاثیر باشد . مثلا در فرانسه 75 کودک و یا سالخورده در برابر 100 نفر بالغ و ولد قرار دارند درصورتی که در کشورهای توسعه نیافته همین 100 نفر باید بار 120 تا 135 کودک و یا سالخورده را بدوش بکشند .}

 

7. ^{نقض بهداشت}

^{دراکثر کشورهای توسعه نیافته وضع بهداشت بطور کلی اسفناک است، هرچند که پیشرفت های پزشکی قرن اخیر تا حد زیادی از خطر بعضی بیماریهای مسری کاسته و میزان مرگ و میر در سال های پس از جنگ بطور محسوسی­ تنزل پیدا کرده (مثلا در آمریکای لاتین  40تا 50درصد) ولی با این حال سطح متوسط مرگ ومیر هنوز هم نسبت به کشورهای توسعه یافته خیلی بالا است (آمریکای لاتین 17 در هزار _ آفریقا 25 تا 30 در هزار _ آسیا 28 تا 32 درهزار (اروپا 13 درهزار _ آمریکای شمالی 10 در هزار) .}

^{این اختلاف درهنگام بررسی­ میزان مرگ­ و میر نوزادان­ بیشتر بچشم­ میخورد _ در این مورد نسبت این دو دسته از کشورها با هم یک به ده است (30 مرگ­ در آمریکای شمالی برای 1000 کودک__ 250 تا 300 مرگ در کشورهای توسعه نیافته برای 1000 کودک) .}

^{وجود انواع بیماری در میان تعداد بیشماری از مردم کشورهای توسعه نیافته مانع مهمی در راه پیشرفت اقتصادی و اجتماعی آنها شمرده میشود، زیرا نیروی تولیدی افراد با این ترتیب 30 تا 60 درصد کاهش می­یابد، این بیماریها پیش از آنکه محصول شرایط بهداشتی باشند معلول وضع اقتصادی و اجتماعی هستند .}

^{با مطالعه وضع بهداشتی گروه های مختلف اجتماعی در یک محیط واحد بخوبی میتوان به صحت این ادعا پی­ برد، شرایط نامناسب مسکن_ آب غیرسالم_ نقص تعلیم و تربیت _ کمبود دارو و وسائل پزشکی و کم­ غذائی را میتوان از اهم علل بیماری در ممالک توسعه نیافته دانست .}

 

8. ^{تحول فکری و اجتماعی­ بعد از جنگ}

^{در چند ده سال اخیر عامل­ جدیدی به عوامل عقب­ ماندگی اضافه شده که از حیث اهمیت از هیچ یک از عوامل دیگر کمتر نیست این عامل آگاهی مردم­ کشورهای توسعه نیافته از حقیقت تلخ عقب ماندگی است . خونسردی و بی اعتنائی گذشته جای خود را به یک هیجان عظیم روانی سپرده است، این هیجان معلول آگاهی آنها از فقر مذلت­ بار و اسف­ انگیز خود در مقایسه با دنیای مترقی میباشد. این هشیاری مسلما ارمغان جنگ__ انتشار اخبار جراید__سینما__رادیو ومسافرت ها بوده است، درحالیکه ثروت و رفاه­ نسبی ملل پیشرفته مردم ممالک عقب­ مانده را مسحور و متوجه خود کرده فاصله­ ای که ازاین لحاظ میان آنها وجود دارد دائما با سرعتی خیره کننده رو به­ توسعه­ میرود.}

^{درنتیجه تاثیر تمدن­ جدید ساختمان های دیرین اجتماعی همراه با نحوه تفکری که مربوط به آنها است بتدریج رو به­ انهدام میروند، از آن ببعد فقر از دریچه چشم دیگری نگریسته میشود . مردم وضع­ خود را با آنچه که در خارج دیده­ اند و یا درباره آن شنیده­ اند مقایسه میکنند .}

^{در شهر و روستا چهره فقز بنحوی بی­ سابقه آشکارتر جلوه میکند .}

^{ظهور این تغییرات در طرز فکر عمومی (که از لحاظ تاریخی پدیده­ای کاملا جدید است) بیداری کشورهای توسعه نیافته را باعث­ میشود که حائز اهمیت فراوانی است زیرا همراه با آن میل و سپس اراده برای تحول و ترقی بروز میکند .}

^{این بود پژوهشی کوتاه در زمینه کشورهای پیشرفته و راز عقب­ ماندگی­ روز افزون کشورهای عقب­مانده. امیدوار است در آینده بتواند دنباله این بحث را بتفصیل بیشتری مورد بررسی قراردهد.}

 

^{اطلاعات مقاله:}

^{مجله کاوش، شماره 9، بهمن 1341، از صفحه 13 تا 16}

^{مجموعه: ابراهیم میرهاشم زاده}