اقتصاد عام

شایسته مدنی

^{باتای، ژرژ (1391)، اقتصادِ عام، ترجمه زهره اکسیری و پیمان غلامی، تهران: به‌نگار،94 صفحه
فهم هستی‌شناسی و روش‌شناسی ژرژ باتای بدون فهم مباحث «اقتصاد عام» ناممکن است. به جرات می‌توان گفت همه‌ی مباحثی که او مطرح کرده است (فلسفه، اقتصاد، سیاست، شعر، داستان، نظریه‌ی ادبی و غیره) از بنیان، وام‌دار نظریه‌ی بی‌بدیل او در باب اقتصاد هستند؛ بحثی که در اثر سه جلدی سهم ملعون به تفصیل به آن پرداخته می‌شود.}

 

^{مساله مهم اینجاست که اقتصاد برای باتای صرفا به معنای اقتصاد در مقامِ آپاراتوسی نیست که با ثروت (و مباحثِ مرتبط با آن همچون تولید، توزیع، بازار، مالکیت، ارزش، سود، استفاده، مصرف، پول، کنترل، مالیات، مبادله، ارزشِ افزوده، ارزشِ مصرف و غیره) گره خورده باشد. اقتصاد نزد او همه‌ی این مباحث را در برمی‌گیرد، اما توامان به فراسوی فهم کلاسیک از مفهوم اقتصاد می‌رود. این کتاب نیز در راستای بسط همین ایده، یعنی فهمِ دقیقِ چشم‌انداز اقتصادِ عام، شکل گرفته است.}

^{جغرافیای کتاب حاضر را مقدمه‌ای توصیفی از مترجمان اثر، سه فصل از کتاب سهم ملعون و یک موخره از ژان بودریار شکل می‌دهد. فصل اول (انگاره‌ی هزینه‌گری) مقاله‌ی بسیار مهمی است که باتای آن را در سال 1933 منتشر کرد و به روایتی هم نخستین مقاله‌ی نظری مهم او به حساب می‌آید و هم اولین اثری است که به واقع پایه‌های فلسفی تفکر او را در سالهای آینده بنیان نهاد. با وجود این که این مقاله از بسیاری جهات خام‌دستانه است و فهمِ نامناسب و کج‌دارو مریزی از اقتصاد سیاسی مارکس دارد و در آنِ واحد، گوشه چشمش را نیز به نظریه‌ی ادیپ نزد فروید معطوف کرده است، اما نیروگذاری ایده‌های به ظاهر پیش‌پاافتاده‌اش به حدی هستند که دلوز و گتاری در کتابِ ضد ادیپ به صراحت عنوان می‌کنند فهمِ آنها از بدنِ بدونِ اندام به مثابه‌ی سطحی ضدتولیدی معادل است با همان فهمِ باتای از هزینه‌گری‌های غیرتولیدی در این مقاله. ضمن آنکه فهم باتای از اقتصاد بماهو در مجموعه آثارش با فهمِ دلوز و گتاری از بدن بماهو در آثار مشترک‌شان کاملا منطبق است.}

^{در این نوشته، فهم باتای از مفاهیمِ مهمی چون سودمندی، غایت (هدف) و ارزشِ مصرف، آشکارا خصیصه‌ای طبیعی دارد و مشخصه‌ی تکینِ ارزشِ مصرف در کارِ مارکس را ابدا در نمی‌یابد، اما در عوض نشان‌مان می‌دهد فیلسوفی در حالِ زاده شدن است که سرتاسرِ روش‌شناسی‌اش را بر شدت، افراط، زیاده‌روی، تولیدِ فزونی و در نتیجه ایجادِ تفاوت سوار کرده است.}

^{16 سال پس از نگارشِ انگاره‌ی هزینه‌گری، باتای منسجم‌ترین اثرِ نظری زندگی‌اش را به نام سهم ملعون در سه جلد و تنها پنجاه نسخه در سال 1949 منتشر می‌کند. او طی این سالهای طولانی آثار بسیاری (همچون تجربه‌ی درونی، مجرم، درباره‌ی نیچه، مادام ادواردا، کثیف، روش‌های تامل، نفرت از شعر، دوستی، آرک آنجلیک، خُرد و غیره) را به چاپ می‌رساند که به لحاظِ مفهوم‌پردازی و نیز روش‌شناسی اساسا به سهم ملعون وابسته‌اند و کارِ سازمان‌دهی گروه‌های فلسفی، جامعه‌شناختی، پژوهشی و سیاسی بسیاری را بر عهده می‌گیرند. حلقه‌ی کمونیست‌های دموکرات، جبهه‌ی مردمی، گروه ضدحمله، گروه مخفی اسِفال، گروه جامعه‌شناسی فرانسه، مجله‌ی انتقادی کریتیک، مجموعه مستندات و غیره. او در این دوره به چهره‌ای کاملا شناخته شده در اروپا تبدیل می‌شود که نه فقط مورد توجه چهره‌های فرانسوی مشهور دورانش چون کوژو، هیپولیت، سارتر، کلوسوفسکی، برتون، بلانشو، مارسل، گاندیلاک، مسون، مِسینیون و لکان قرار می‌گیرد، بلکه فرانکفورتی غریبی همچون واتر بنیامین را نیز به سوی خود جلب می‌کند.}

^{باتای بیش از هرکسی یک دوست است؛ اوست که فرسودگی‌های یک دوست را درمی‌یابد: «هستنده‌ها، به خارج از خودشان تمایل دارند و تحتِ تهدیدِ از هم پاشیدگی خود را به خطر می‌اندازند. این بدان خاطر است که ناب‌ترین هستنده‌ها گنداب‌های حسانیت را نادیده نمی‌گیرند ... آنها در نهایتِ بیزاری به آنچه دیگری فرسوده‌اش می‌کند پی می‌برند.» دریدا، باتای و بلانشو را دو دوست افسانه‌ای قرنش می‌نامد، و دوستیِ میان باتای و بنیامین، با وجود همه‌ی اختلاف‌های نظری، تا زمانِ مرگِ بنیامین به درازا می‌انجامد: بنیامین کتاب پروژه‌ی پاساژها، مجموعه‌ی مهمِ نامه‌نگاری‌هایش با آدورنو، قصه‌گو و چند اثر منتشر نشده‌ی دیگرش را به باتای می‌سپارد و مدتی بعد در مرزهای اسپانیا و فرانسه از دنیا می‌رود. مساله مهم اینجاست که مفهوم دوستی نیز از خلال چشم‌اندازِ اقتصادِ عام می‌گذرد.}

^{نفرتِ باتای از شعر همان باری را دارد که نفرتِ او از ارزشِ مبادله در کاپیتالیسم؛ و این دو خود معادلِ نفرتِ باتای از اقتصادِ محصورِ طبقاتِ مرفه جامعه‌اند. در کار باتای حتی فهم تعالی و درون‌ماندگاری، معنا، دانش، هستی و نیستی، عشق، دوستی، شهریاری یا حاکمیت، قربانی‌گری یا ایثار، شعر، سیاست، جامعه و اجتماع، شیوه‌های تامل و هر نمونه‌ی دیگری نیز مستقیما به فهمِ ایده‌ی اقتصادِ عام گره خورده است. از این رو باید بر ادعای رولان بارت صحه گذاشت که مواجهه با هر اثری از باتای به معنای مواجهه با یک متن است: «... متن در ادبیات متوقف نمی‌شود؛ نمی‌توان آن را در قالبِ سلسله مراتب یا حتی در تقسیم‌بندی ساده‌ی ژانرها محدود کرد. برعکس، آنچه متن را برمی‌سازد نیروی واژگونی‌اش نسبت به طبقه‌بندی‌های قبلی است. چگونه نویسنده‌ای چون ژرژ باتای را طبقه‌بندی می‌کنید؟ رمان‌نویس؟ شاعر؟ مقاله‌نویس؟ اقتصاددان؟ فیلسوف؟ عارف؟ پاسخ چنان دشوار است که دست اندرکارانِ ادبی معمولا ترجیح می‌دهند باتای را فراموش کنند، کسی که شاید به طور پیوسته فقط یک متن را می‌نوشت». این تک متن باید بی‌شک مبتنی بر چشم‌انداز باشد؛ یک هستی‌شناسی فاقدِ هرگونه معرفت شناسی؛ چشم‌انداز اقتصاد عام، یا همان چشم‌انداز گرایی نیروهای متفاوت، اشتدادی و فزون‌خواه، یعنی آنجا که چشم‌اندازِ اقتصاد عام سوبژکتیویته‌های متفاوت و متفاوت‌شونده را تولید می‌کند، و نه اینکه سوژه‌ها سازنده‌ی چشم اندازی باشند که به قول باتای، هیچ نیست مگر اقتصادی محصور.}

^{فصل‌های دوم (معنای اقتصادِ عام) و سوم (قوانین اقتصاد عام) کتاب حاضر، فصلهای اول و دوم کتابِ سهم ملعون را پوشش می‌دهند. این دو فصل ایده‌ی خام باتای در فصل یکم (انگاره‌ی هزینه‌گری) را دقیق‌تر از قبل صورت‌بندی می‌کنند و به بیان دیگر، ته و توی ایده‌ی اقتصاد عام را در می‌آورند. یک پیوست نیز به کتاب افزوده‌ایم، مقاله‌ی مهمی از ژان بوردیار در قبالِ فهمِ معمول از اقتصادِ سیاسی و به خصوص اقتصادِ سیاسی مارکس، را روشن می‌کند. بودریار گرچ کارِ باتای را هم برسازنده‌ی نیروی اسطوره‌ای نوشتار می‌داند و هم از تفکری بی‌همتا ستایش می‌کند که فرآیندِ بی‌وقفه‌ی مبارزه‌طلبی است، اما در عین حال معتقد است که باتای فهمِ غلطی از پروژه‌ی عظیم و بسیار مهمِ هدیه در تفکر مارسل موس دارد ... (به نقل از مقدمه مترجم)}

^{فهرست کتاب:}

^{فصل اول: انگاره‌ی هزینه‌گری}

1. ^{نابسندگی اصل سودمندی کلاسیک}
2. ^{اصلِ اتلاف}
3. ^{مبادله و هزینه‌گری و فعالیت غیرتولیدی}
4. ^{هزینه‌گری کارکردی طبقه‌های ثروتمند}
5. ^{پیکارِ طبقاتی}
6. ^{مسیحیت و انقلاب}
7. ^{نافرمانی واقعیت‌های مادی}

^{فصل دوم: اصلِ اقتصادِ عام}

1. ^{وابستگی اقتصاد به گردشِ انرژی روی کره‌ی زمین}
2. ^{ضرورتِ اتلافِ انرژی اضافه‌ای که نمی‌توند برای رشدِ یک نظام استفاده شود}
3. ^{فقرِ ارگانیسم‌ها یا نظام‌های محدود و ثروتِ اضافه‌ی طبیعتِ زنده}
4. ^{جنگ به مثابه هزینه‌گری فاجعه برانگیزِ انرژی اضافه}

^{فصل سوم: قوانین اقتصادِ عام}

1. ^{وفورِ انرژی زیست‌شیمیایی و رشد}
2. ^{محدودیت‌های رشد}
3. ^فشار
4. ^{اولین اثر فشار: انبساط}
5. ^{دومین اثرِ فشار: بر باد دادن یا تجمل}
6. ^{سه تجملِ طبیعت: خوردن، مرگ و تولید مثل جنسی}
7. ^{انبساط از خلالِ کار و فن‌آوری و تجملِ انسان}
8. ^{سهمِ معلون}
9. ^{نقابل نظرگاه «عام» با نظرگاه «خاص»}
10. ^{راه‌حل‌های اقتصاد عام و «خودآگاهی»}

^{پیوست: وقتی باتایی به اصلِ متافیزیکی اقتصاد حمله کرد}