بزرگنمایی در تپیکس
معصومه ترکمان احمدی
عضو کمیته تحلیل کانون کارگزاران بورس اوراق بهادار، مدیر تحلیل و مدرس دانشگاه
با توجه به افت شاخص که از تاریخ 15 دی ماه 1392 شروع شده است زیان شاخص در سالگرد آن یعنی نیمه دی‌ماه 1393 معادل 76/ 29 درصد بوده است، این در حالی است که برخی نمادها تا مرز 45 درصد نیز کاهش قیمتی داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به زیان 45 درصدی نماد رمپنا، زیان 41 درصدی رکیش، زیان 45 درصدی وساخت، زیان 40 درصدی قزوین، زیان 42 درصدی دلر و...
در همان بازه زمانی ذکر شده و با احتساب مجامع و سودهای تقسیمی آنها اشاره کرد. از این رو این نکته به ذهن متبادر می‌شود که شاید اشکالاتی در محاسبه شاخص کل وجود داشته باشد که نتوان از آن به‌عنوان یک نماگر بازار سرمایه استفاده کرد، از این رو در ادامه به معرفی شاخص کل و نحوه محاسبه آن در ایران می‌پردازیم.
واژه شاخص به معنای نمودار، نماینده، نشان‌دهنده و نمایاننده است و از نظر کاربردی کمیتی است که نماینده چند متغیر همگن است. شاخص وسیله‌ای برای اندازه‌گیری و مقایسه پدیده‌هایی است که دارای ماهیت و خاصیت مشخصی هستند، بر مبنای شاخص می‌توان تغییرات ایجاد شده در متغیرهای معینی را در طول یک دوره بررسی کرد. شاخص هر بورس همچون دماسنج، نشان‌دهنده وضعیت بازار سرمایه و وضعیت اقتصادی یک کشور است. کاهش شاخص سهام عموما به معنای رکود اقتصادی و افزایش آن به مفهوم رونق اقتصادی است. شاخص قیمت سهام از دید سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در سهام خاص و هم به‌عنوان یک شاخص اقتصادی از دید اقتصاد کلان جامعه، دارای کاربرد وسیعی است. شاخص قیمت سهام در بورس تهران از ابتدای سال 1369 محاسبه و به نام تپیکس(TEPIX) در سطح بین‌المللی شناخته شد که این نام علامت اختصاری
Tehran Price Index است. مهم‌ترین ویژگی این شاخص در جامعیت آن است، با توجه به اینکه شاخص فوق براساس تمامی سهام پذیرفته‌شده در بورس تهران محاسبه می‌شود بنابراین از جامعیت بالایی برخوردار است.
دومین ویژگی مهم تپیکس در موزون بودن آن نهفته است، به این شکل که قیمت هر یک از سهام در تعداد سهام منتشره آن ضرب و در محاسبات شاخص منظور می‌شود. بنابراین تغییرات قیمت سهام
بر اساس تعداد سهام منتشره آنها، در شاخص قیمت تاثیر مثبت یا منفی خواهد گذاشت، حال سوال اساسی که مطرح می‌شود این است که چرا سهام منتشره و نه سهام شناور؟سومین ویژگی شاخص قیمت سهام در بورس تهران، در دسترس بودن آن است. با استقرار سخت‌افزار و به تبع آن نرم‌افزارهای مناسب، امکان در دسترس بودن این شاخص به‌صورت لحظه‌ای و مستقیم برای علاقه‌مندان امکان‌پذیر شده است.
فرمول محاسباتی شاخص قیمت سهام در بورس تهران مبتنی بر فرمول لاسپیرز است که صورت کسر از حاصلضرب تک‌تک سهام منتشره شرکت‌های پذیرفته‌شده در آخرین قیمت سهام و سپس جمع کل ارزش سهام به‌دست می‌آید و مخرج کسر، کل ارزش سهام پایه سهام منتشره را نشان می‌دهد که از حاصلضرب تک‌تک تعداد سهام منتشره شرکت‌های عضو در قیمت پایه یعنی اول فروردین ماه 1369 حاصل می‌شود، بنابراین شاخص کل از مجموع حاصلضرب آخرین قیمت در سرمایه کلیه شرکت‌ها که بر عدد پایه تقسیم شده و در عدد 100 ضرب شده است به‌دست می‌آید. در زمان ورود شرکت جدید، خروج شرکت، افزایش سرمایه ناشی از حق‌تقدم (از محل آورده نقدی یا مطالبات سهامداران) و ادغام شرکت‌ها باید ارزش پایه در فرمول شاخص قیمت سهام اصلاح شود. اما در موارد افزایش سرمایه از محل اندوخته‌ها، تجزیه و تجمیع سهام و پرداخت سود نقدی نیازی به اصلاح شاخص نیست. با توجه به فرمول گفته شده، میزان اثرگذاری نمادهای مختلف با توجه به میزان سرمایه پذیرفته شده آنها با یکدیگر متفاوت است، برای نمونه در یک روز که شاخص نزولی است اگر نماد فارس روی درصد مثبت معامله شود بیش از 300 واحد شاخص را مثبت خواهد کرد، این عدد برای برخی دیگر از نمادها همچون تاپیکو، فخوز، فملی یا فولاد به ترتیب 108، 52، 86 و 119 واحد است و این همان انتقاد اصلی است که به نحوه محاسبه شاخص لحاظ می‌شود که تاثیر برخی نمادها به سبب بزرگ بودن سرمایه بسیار زیاد است که منجر می‌شود در برخی از روزها توجه فعالان بازار سرمایه به شاخص کل بیش از حد معمول باشد، به خصوص در روزهایی که عملیات بلوک در برخی نمادهای بازار یا شاخص ساز انجام می‌شود، منجر می‌شود که منتقدان از واژه شاخص‌سازی برای این امر استفاده کنند.
از این رو است که تلاش گسترده‌ای از جانب سازمان و شرکت بورس صورت گرفته است تا شاخص‌های جدید که نسبت به وزن موثر بر شاخص تعدیل شده یا اینکه بازده نقدی از آن کسر شده است را تا پایان سال رونمایی کنند، زیرا یکی دیگر از ایرادات اساسی که به شاخص کل بورس ایران وارد می‌شود این است که بازده نقدی را نیز در آن لحاظ می‌کند که با توجه به بالا بودن سودهای تقسیمی عمده شرکت‌های بورسی در ایران و کسر شدن این بازده‌های نقدی از مخرج محاسبه شاخص، بزرگنمایی خاصی در عدد شاخص تپیکس مشاهده می‌شود. البته برخی دستورالعمل‌ها به‌منظور محاسبه شاخص بازده سهام با احتساب سهام شناور آزاد تدوین یافته و مطرح شده است که اطلاعات در زمینه آنها کامل نیست که براساس ارزش بازار سهام شناور آزاد، میزان معاملات، قدرت نقدشوندگی و نظر کمیته بازنگری شاخص، سهام 30 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران انتخاب شده و بر مبنای آنها شاخص بازده سهام براساس سهام شناور آزاد (TEFIX) محاسبه می‌شود که باید تا زمان انتشار آن منتظر ماند.
