گفت‌وگو با امیرمسعود شهرام‌نیا قائم‌مقام نمایشگاه کتاب : نمایشگاه اقتصادی نیست
نمایشگاه کتاب تهران طی سال‌های اخیر در حکم شهری است که دو ماهه بنا می‌شود و پس از 10 روز خراب. اما این همه ماجرا نیست، برای برپایی این نمایشگاه دو ماه کار شبانه‌روزی و هزینه‌های میلیاردی صرف می‌شود تا 70 نهاد و موسسه از شهرداری گرفته تا نیروی انتظامی و... به کمک وزارت ارشاد آمده و بار سنگین بی‌تفاوتی نسبت به ساخت مکان دائمی نمایشگاه کتاب تهران را بر دوش کشند. برگزاری نمایشگاه کتب تهران به این شکل به شیوه‌ای معمول تبدیل شده و گویی مسوولان نیز دیگر عادت کرده‌اند و از این مقدمات با افتخار یاد می‌کنند. در سایه این موضوع، مشکلات و مسائل اساسی نمایشگاه که به ساختار اصلی آن و نه زیربنا مرتبط است، همواره مورد غفلت واقع شده است، به گونه‌ای که به جای سرمایه‌گذاری روی بحث‌هایی از قبیل خودکفایی نمایشگاه، درآمدزا بودن، گردش بیشتر چرخه صنعت نشر، تعامل با جهان خارج و... روی عملیات پیش از آغاز و آماده‌سازی زیرساخت نمایشگاه تلاش شده است. امیرمسعود شهرام‌نیا رئیس موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی امسال برای دومین سال قائم‌مقامی نمایشگاه را بر عهده دارد، او اما معتقد است باید در کنار این اقدامات اجرایی به مباحثی چون هدفمند کردن یارانه‌ها، استفاده از ظرفیت‌های موجود در دل نمایشگاه و درآمدزا شدن نمایشگاه نیز اندیشید. شهرام‌نیا معتقد است در نمایشگاه کتاب تهران اگر عددها در جای خود قرار گیرد و برخی از یارانه‌ها و حمایت‌هایی که در دل نمایشگاه انجام می‌شود، به شکل واقعی‌تر و منطقی‌تر حساب شود، به راحتی می‌توان نمایشگاهی خودگردان برگزار کرد.
■■■
از نظر شما نمایشگاه کتاب امسال نسبت به دوره گذشته چه تفاوت‌هایی خواهد داشت؟
ما امسال تلاش کردیم جنبه بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران را پررنگ کنیم، یکی از تفاوت‌های مهم این دوره احیای هویت بین‌المللی نمایشگاه است که در سال‌های گذشته کمرنگ‌تر شده بود، چه در تنوع کتاب‌های عرضه‌شده ناشران خارجی، چه در حضور مستقیم ناشران خارجی و چه در حضور مهمانان خارجی در نمایشگاه امسال بسیار جدی‌تر عمل شده
است.
در این راستا تاکنون حضور شش وزیر، پنج رئیس نمایشگاه کتاب بین‌المللی و تعداد قابل توجهی ناشر و نویسنده در نمایشگاه قطعی شده است.
همچنین تلاش برای افزایش امکانات رفاهی و همزمان کاهش برخی از مشکلات و موانعی که معمولاً برای بازدید مردم وجود داشت، در دستور کار قرار گرفت، برای نمونه در حوزه اطلاع‌رسانی امسال برنامه‌ریزی‌های خوبی کردیم تا تسهیلات گسترده‌ای برای اطلاع‌رسانی چه در فضای نت و موبایل نت و چه حضوری و فیزیکی داشته باشیم که امیدوارم ثمر دهد. بنابراین امکانات رفاهی در محیط نمایشگاه اگرچه هنوز تا سطح مطلوب فاصله دارد، اما امیدوارم قابل قبول‌تر از گذشته باشد.
در برنامه‌ریزی نظم نمایشگاه امسال برای اولین بار سامانه متمرکز نمایشگاه ایجاد شد، بحث مهم دیگر سپردن کار به تشکل‌هاست، تلاش ما این است که به تدریح به سمتی برویم که نمایشگاه را تشکل‌های نشر و بخش خصوصی اداره کنند و مداخله دولت به حداقل ممکن و نهایتاً به صفر برسد. این اتفاق مهمی است که امسال آغاز شده است.
نمایشگاه کتاب تهران اکنون در آستانه برگزاری دوره بیست و هشتم به منشوری چند‌وجهی تبدیل شده است، یک وجه فرهنگی است، وجه دیگر اقتصادی، نمایشگاهی، فروشگاهی و... شما به عنوان قائم مقام نمایشگاه کتاب تهران از چه بعدی به این منشور نگاه می‌کنید؟
به نظر من، نمایشگاه کتاب تهران ترکییی از همه این ابعاد و وجه‌هاست، بعد اقتصادی آن همان جنبه فروشگاهی است که درست یا غلط -که به نظر من غلط نیست، اما دارای اشکالاتی است- جنبه بسیار برجسته‌ای است، چرا که در صنعت نشر اتفاق نمایشگاه کتاب تهران برای ناشران اتفاق مهمی است و گردش مالی قابل توجهی را ایجاد می‌کند، نمایشگاه کتاب تهران همچنین در بعد فرهنگی از چند جهت مهم است، چرا که یک گردهمایی سالانه با بزرگ‌ترین حجم جمعیت ممکن است و نمونه مشابه آن را چه در رویدادهای فرهنگی داخل و چه در نمایشگاه‌های کتاب خارج از کشور سراغ نداریم و به واقع یک فستیوال فرهنگی محسوب می‌شود که سوای اتفاقات اقتصادی اتفاق مهمی است.
البته در حوزه تخصصی نشر که من اسمش را همان جنبه نمایشگاهی می‌گذارم، ما هنوز ضعیف هستیم، جنبه‌های فروشگاهی و فرهنگی نمایشگاه همچنان پررنگ‌تر از جنبه‌های نمایشگاهی است، اگرچه ما امسال تلاش کردیم این جنبه‌ها را پررنگ‌تر کنیم، اما مطئن هستیم با وضع مطلوب فاصله قابل توجهی داریم.
اینکه نمایشگاه کتاب صرفاً یک فروشگاه است، فرصت‌هایی را به لحاظ اقتصادی در اختیار نشر قرار داده است، به نظر شما در این چند سال تا چه اندازه توانسته‌ایم فرصتی‌هایی را که یک زیرساخت بزرگ مانند نمایشگاه کتاب فراهم می‌کند، به دست بیاوریم؟
به نظرم خیلی نمی‌توان برای نمایشگاه یک زیرساخت ثابت لحاظ کرد، اقتضای فضای نمایشگاهی این است که به تناسب اقتضائات و شرایط موجود در جامعه متحول و پویا پیش رود، برنامه‌ریزی‌هایی که انجام شده، بحث‌هایی که برای ساماندهی حمایت‌های دولتی از یک طرف و برای جلب مشارکت دستگاه‌های مختلف و وارد کردن آنها به سبد بازار خرید کتاب از طرف دیگر همه در جهت فراهم کردن زیرساخت اقتصادی در نمایشگاه است. خوشبختانه امسال اتفاقات خوبی رخ داد که از آن جمله علاوه بر افزایش بن‌های دانشگاهی، بن‌های اهدایی و رایگان نیز حذف شد.
از طرف دیگر در تامین کتب خارجی که ما چند سال وقفه داشتیم، دوباره شاهد افزایش هستیم. امسال بسترهای خوبی برای مشارکت دانشگاه‌ها، وزارت علوم، وزارت بهداشت و... به جهت خرید از بخش بین‌الملل فراهم شد.
همین‌طور مقررات و ضوابطی برای کنترل و نظارت بهتر و عرضه کتاب، پرهیز از موازی‌کاری و تخلفات دیگر که همین جنبه فروشگاهی را نیز دچار مشکل می‌کرد، وضع شد.
نمایشگاه کتاب تهران به لحاظ صادرات کتاب و در حوزه بخش بین‌الملل چه ظرفیتی دارد؟
علی‌القاعده چه در نمایشگاه کتاب تهران، چه در نمایشگاه‌های دیگری که جنبه فروش دارند، فروش کتاب‌ها محدود به بازارهای داخلی است، طبعاً نمایشگاه کتاب تهران چون صنعت نشر ما ارتباطات اقتصادی کمرنگی با دنیا دارد، محدودتر خواهد بود، تنها بازاری که در نمایشگاه کتاب تهران برای صادرات کتاب وجود دارد، افغانستان و تا حدودی تاجیکستان و کمی هم عراق است، اما معمولاً حجم عمده فروش نمایشگاه یعنی تقریباً 95 درصد معطوف به بازارهای داخلی است. اگر هم مبادله یا مذاکره‌ای با خارج از کشور وجود دارد، در حوزه واردات کتاب است. آنجا که ما در صادرات کتاب بحثی داریم و تلاشی می‌شود، نمایشگاه‌های خارجی کتاب است که سعی می‌کنیم اینگونه بحث‌ها یعنی فروش رایت و صادرات کتاب را پیگیری کنیم، اگر چه با سطح مطلوب در این زمینه بسیار فاصله داریم.
بدنه مدیریتی وزارت ارشاد چه تمهیداتی برای ایجاد فرصت برای ایران به جهت خروج از این محدودیت (محدود بودن فروش به حوزه داخل) داشته است؟
ما تنها کاری که کردیم ایجاد فرصت برای برخی از بازارها و نمایندگان بازارهایی بود، که فکر می‌کنیم برای کتاب‌های داخل کشور وجود دارد، امسال این فرصت بیشتر فراهم شده است، چرا که نمایندگانی از کشورهای افغانستان، کشورهای عربی، روسای برخی از نمایشگاه‌های کشورهای خارجی و... از نمایشگاه بازدید داشته و قرار است جلسات و نشست‌های مختلفی برگزار شود. معمولاً خود تشکل‌های نشر و ناشران تلاش می‌کنند، در این فصای اقتصادی-تعاملی صادرات کتاب ورود کنند.
در خلال صحبت‌هایتان به نظام یارانه نمایشگاه کتاب اشاره کردید، در سال‌های اخیر ناشران عمومی همواره از توزیع ناعادلانه بن‌کارت‌ها و یارانه‌های حمایتی گلایه داشته و مطرح می‌کردند این یارانه‌ها تنها در اختیار دانشجویان است و عملاً به بخش ناشران آموزشی و دانشگاهی اختصاص می‌یابد، شما این موضوع را تایید می‌کنید؟ آیا توزیع یارانه حمایتی کتاب در میان دانشجویان را عادلانه می‌دانید؟
به نظر من این بحث دو جنبه داد، یک بحث بحث توزیع یارانه است، یعنی در واقع به شرطی می‌شود نظام توزیع یارانه کتاب را عادلانه دانست که چه در جنبه توزیع یارانه چه در جنبه مصرف یارانه و جذب برای ناشران عادلانه عمل کنیم، جنبه مورد انتقاد ناشران عزیز، قسمت دوم ماجراست؛ آن جنبه‌ای که مورد انتقاد بخش‌های زیادی از جامعه است و فسادهایی نیز در آن وجود داشته است، جنبه اول ماجراست. امسال اتفاقات خوبی رخ داده است، از جمله اینکه بن کارت‌هایی که معمولاً موجب انحراف می‌شد، حذف شد، همچنین در یارانه‌های مشارکتی سهم ارشاد کم و تلاش شده دستگاه‌های دیگر مشارکت بیشتری داشته باشند.
همچنین تلاش شد قشری که بیشترین نیاز را به کتاب و از نظر مالی کمترین بضاعت را دارند، یعنی دانشجویان از این یارانه‌ها برخوردار شوند، سامانه خوبی طراحی شد، و دانشجویان مناطق مختلف کشور سهمیه خاص خود را پیدا کردند.
اما در حوزه مصرف یارانه و اینکه حتماً جهت‌دار باشد و بین ناشران توزیع شود، در بن‌کارت‌های کنونی این امکان وجود ندارد، هم به لحاظ سخت‌افزاری و هم نرم‌افزای طراحی که از قبل وجود داشته اینگونه نیست، به هر حال کار آسانی نخواهد بود که دریافت‌کنندگان بن کارت‌ها را موظف کنیم از همه بخش‌های نمایشگاه خرید کنند. بنابراین در بخش ناشران عمومی که شاید دریافت‌کنندگان بن‌کارت‌ها کمتر از آن خرید کنند، سایر حمایت‌های وزارت ارشاد اعمال می‌شود، برای نمونه ارشاد خرید کتاب‌های عمده‌ای از ناشران عمومی در طول سال دارد. در مجموع امسال در بخش مصرف یارانه‌های حمایتی تغییر جدی نداریم، اما در بخش توزیع چند تغییر قابل توجه رخ داده است.
امسال بن‌کارت رایگان نیز از نمایشگاه کتاب حذف شده است، بودجه‌ای که هر‌ساله برای این بن‌کارت‌ها در نظر گرفته می‌شد، صرف چه چیزی خواهد شد؟
بخشی از این بودجه به یارانه دانشجویی اضافه شده و بخشی هم به خرید کتاب می‌رود، همچنین نیازهایی که استان‌ها و کتابخانه‌های استانی دارند، برطرف خواهد شد، اتفاقاً از این جهات در بحث ساماندهی و عدالت‌بخشی مصرف یارانه تاثیر خوبی گذاشته‌ایم.
در نمایشگاه‌هایی مانند مطبوعات و رسانه‌های دیجیتال معمولاً عموم افراد با کد ملی خود می‌توانند از یارانه حمایتی برخوردار شوند، هیچ‌گاه به کار بستن چنین روشی در نمایشگاه کتاب تهران مطرح نشد تا کلیه مخاطبان امکان استفاده از یارانه خرید کتاب را داشته باشند؟
ببینید، چنین طرح‌هایی در نمایشگاه کتاب تهران به دلیل تعداد بسیار زیاد استقبال‌کننده - حدود پنج میلیون نفر- عملاً امکان‌پذیر نیست. ما این کار را در نمایشگاه‌های استانی انجام می‌دهیم، از طرفی این اعتبار مصوبه دولت است و در میان رقم‌های بودجه دولت پیش‌بینی می‌شود، بنابراین چندان قابل افزایش نیست، اگر هم بخواهیم چنین کاری کنیم، هم دشوار است، هم رقمی که به هر فرد می‌رسد، به اندازه‌ای خرد و ریز می‌شود که بیشتر به اذیت و آزار مردم می‌انجامد و نمی‌توان امید هم داشت که درست مصرف شود، بنابراین هیچ وقت این پیشنهاد به شکل جدی مطرح نشد.
در میان همه تلاش‌هایی که برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در مصلای امام خمینی(ره) انجام می‌شود، اجاره‌بهای سنگین مصلای تهران این نکته را اذعان می‌کند که باید هر‌چه سریع‌تر مکانی مناسب‌تر یافت، امسال شنیده‌ها حاکی اجاره چهار میلیاردتومانی مصلی برای نمایشگاه کتاب تهران است، آیا صحت دارد؟
نه، ما هنوز با مصلی به رقم قطعی نرسیده‌ایم، هنوز در چانه‌زنی هستیم و امیدواریم ظرف چند روز باقی‌مانده سریع‌تر حل شود، متاسفانه یا خوشبختانه هنوز به رقمی چه بالاتر و چه پایین‌تر نرسیدیم، البته بعید می‌دانم که مسوولان مصلی قصد کاهش بودجه کمتر از سال گذشته را داشته باشند.
با این هزینه‌های سرسام‌آور و مشکلات متعدد در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران تصور می‌کنید تشکل‌های نشر ظرف سه سال آتی بتوانند نمایشگاه را خود برگزار کنند؟
در نمایشگاه کتاب تهران اگر عددها در جای خود قرار گیرد و برخی از یارانه‌ها و حمایت‌هایی که در دل نمایشگاه انجام می‌شود، به شکل واقعی‌تر و منطقی‌تر حساب شود، به راحتی می‌توان نمایشگاهی خودگردان برگزار کرد، همچنین قرار نیست، اگر نمایشگاه به تشکل‌ها سپرده شود، حمایت دولتی به کلی حذف شود. امسال ما حمایت دولتی را کاهش دادیم و با صرفه‌جویی و تلاش برای درآمدزایی تلاش کردیم نمایشگاه را به خودکفایی نزدیک کنیم.
در عین حال تصور می‌کنم، نمایشگاه فرصت‌هایی دارد که می‌تواند هزینه‌های خود را تامین کند. هم باید اجاره غرفه‌ها واقعی‌تر شوند و هم باید از محل اسپانسر و تبلیغات استفاده بیشتری شود، این امر مستلزم تعامل بهتر و همکاری بیشتر است که فرصت‌های تبلیغاتی که الان در اختیار مصلی است به خود نمایشگاه بازگردانده شود. تصورمان این است که بخش خصوصی وقتی مجری شود، تعامل بیشتری هم می‌تواند داشته باشد و جدی‌تر در این بخش‌ها به درآمدزایی فکر کرده و نمایشگاه را اداره کنند، طبعاً حمایت‌های دولتی هم کماکان تا زمانی که نمایشگاه کاملاً خودگردان شود، وجود خواهد داشت.
این درآمد تبلیغات و اجاره غرفه‌ها چه درصدی از کل هزینه‌های برپایی نمایشگاه کتاب تهران را تامین می‌کند؟
سال گذشته تقریباً هزینه‌های نمایشگاه حدود 20 تا 25 درصد از محل اجاره و تبلیغات تامین شد، امسال امیدواریم به رقم 35 تا 40 درصد برسد، اما نمی‌توان به صورت قطعی گفت.
باید بگذرد تا ببینیم این رقم چقدر می‌شود. امسال افزایش اجاره غرفه‌ها حدود 30 درصد افزایش داشت، در صرفه‌جویی‌ها هزینه‌ها را پایین آوردیم و از درآمد تبلیغات نیز تلاش می‌کنیم بیشتر بهره بگیریم.
به درآمد تبلیغات اشاره کردید، طی سال‌های گذشته تبلیغات گسترده‌ای در نمایشگاه کتاب تهران انجام شده که مخاطب نمایشگاه و مسوولان را با مشکل روبه‌رو کرده است، اما سود حاصله از آن به مصلای تهران تعلق دارد و عملاً نمایشگاه از آن بی‌نصیب است، آیا قرار نیست، درباره تبلیغات محیطی نمایشگاه تمهیدی بیندیشید؟
واقعیت این است که از این ظرفیت خیلی خوب استفاده نشده است البته تبلیغات محیطی همان‌طور که اشاره کردید، در اختیار مصلی است، داخل شبستان هم بیشتر تشکل‌ها کار تبلیغات را در سال‌های گذشته انجام دادند، امسال هم به دنبال راهکاری هستیم که هم تشکل‌ها منتفع شوند و هم نمایشگاه. اما کلاً در این حوزه‌ها چندان اولویتی مطرح نبود.
طی سال‌های گذشته اولویت نمایشگاه بحث‌های محتوایی و فروش کتاب ناشران بوده و کمتر به بحث‌های اقتصادی و درآمدزایی پرداخته شده است. امسال این موضوع جدی‌تر مطرح شده و در حال کسب تجربه‌هایی هستیم تا بتوان به این موضوع در سال‌های آینده حرفه‌ای‌تر نگاه کرد.
