نگاهی به چالش آب در استان کرمانشاه
استان کرمانشاه دارای اقلیم های آب و هوایی گرمسیری در جنوب و جنوب غربی استان، معتدل در مرکز استان و سردسیر در بخش شمالی و شرقی می باشد، افزون بر این وجود 900 هزار هکتار زمین زراعی که بیش از 75 درصد آن دیمزار است و نیز حجم هفت میلیارد متر مکعبی آب های سطحی استان نیز قابل تامل است.
این استان با بهره مندی از ظرفیت های بالایی همانند غنی بودن منابع آب و خاک، دارا بودن میدان های نفتی در سومار و نفت شهر، فرودگاه بین المللی و هاب پروازی غرب کشور، صنایع پتروشیمی، پالایشگاه نفت و قرار گرفتن در مسیر بزرگراه کربلا و راه آهن در حال احداث غرب و نیز مرکز خدمات رسانی غرب کشور یکی از استان های مهم کشور محسوب می شود.
** مروری بر شاخص های جمعیتی - جغرافیایی استان کرمانشاه؛
استان کرمانشاه دارای یک میلیون و 951 هزار نفر جمعیت (با طوایف و ایلاتی چون لک، کلهر، جاف، هورامی و.. وجود دارند و مذاهبی چون تشیع، تسنن، اهل حق و مسیحیت) حدود سه درصد از جمعیت کشور (حدود 70 درصد از ساکنان استان را شهرنشین ها و حدود 30 درصد دیگر را روستائیان تشکیل می دهند) و با 24 هزار و 500 کیلومتر مربع مساحت، حدود یک و نیم درصد از کل مساحت کشور را تشکیل می دهد.
در سال های اخیر و با ورود ریزگردهای ورودی از کشور عراق و البته روند خشکسالی ها، کاهش سفره های آب چه روزمینی و چه زیرزمینی به دغدغه ای برای مسوولان و مردم کرمانشاه تبدیل شده و بسیارند سراب ها، چشمه ها، رودخانه ها و قنات هایی که خشکیده اند که تهدیدی بالقوه برای به رکود رفتن اصلی ترین ظرفیت استان که کشاورزی است، می باشد.
** وضع بارش ها و توزیع مصرف آب در استان کرمانشاه؛
به طور متعارف میانگین بارش ها در این استان 460 میلیمتر در سال آبی است اما در سال های اخیر به دلیل بروز خشکسالی های مکرر و کاهش نزولات آسمانی، بارش ها با افت چشمگیری مواجه بوده و حتی در سال آبی 90 - 91 این میزان تا 323 میلیمتر هم کاهش یافت.
براساس گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه افزون بر90 درصد از آب های استان کرمانشاه به مصرف بخش کشاورزی می رسد و بخش های صنعتی، خدماتی و خانگی هم سهم شان از آب در استان کرمانشاه تنها 10 درصد است.
به همین دلیل است که گفته می شود صرفه جویی 10 درصدی در بخش کشاورزی به مثابه آن است که یک منبع جدید آبی ایجاد شده باشد و این کار میسر نیست مگر با مکانیسم هایی چون توسعه آبیاری تحت فشار، برقی و کنتور دار کردن چاه های کشاورزی، آبخیزداری و..
براساس اعلام مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب شهری استان کرمانشاه، 434 هزار و 620 مشترک آب اعم از خانگی، صنعتی و خدماتی در استان کرمانشاه وجود دارند که در قالب 30 شهر و افزون بر دو هزار و600 روستای بالای خانوار گستردگی دارند.
طبیعت کوهستانی استان کرمانشاه باعث شده تا آب های زیرزمینی این استان دارای کیفیتی مناسب باشند ضمن اینکه در تامین آب شرب شهرها بخصوص کلانشهر کرمانشاه تصفیه خانه هایی فعالیت دارند تا آب شرب با بهترین کیفیت به مصرف کنندگان برسد اما پاشنه آشیل این است که از همین آب با کیفیت بالا برای مصارف صنعتی، کشاورزی و خدماتی نیز بهره گیری می شود که به لاغر شدن سفرهای زیرزمینی آب منجر شده است.
** سیمای کشاورزی استان کرمانشاه
براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی، استان کرمانشاه از نظر جغرافیایی منطقه ایست کوهستانی که با رشته کوه های زاگرس که دارای امتداد شمال غربی جنوب غربی می باشد، پوشیده شده است.
ارتفاع نواحی کوهستانی استان بین دو تا سه هزار متر از سطح متغیر بوده و قله های بیش از سه هزار متر نیز مشاهده می شود گرچه ارتفاع دشت ها عموما بیش از یک هزار متر از سطح دریاست.
استان کرمانشاه با آب و هوای متنوع و منابع آب و خاک دارای امکانات فراوان و بالقوه ای برای توسعه کشاورزی است؛ دشت های وسیع این استان در نواحی سرد، معتدل و گرم گسترده شده است.
وجود 900 هزار هکتار زمین زراعی که 200 هزار هکتار آن آبی و باقی دیم است در کنار تولید محصولات سردسیری و نیمه گرمسیر (خرما و مرکبات) از ویژگی های خاص استان می باشد که در کمتر استانی دیده می شود همچنین خاک این استان در هیچ یک از دشت ها غیر از مقدار بسیار جزئی در مناطق گرمسیری نفت شهر و سومار عامل محدود کننده توسعه کشاورزی نیست و همچنین منابع آب استان دارای ظرفیت قابل توجهی است که هم اکنون بنا به دلایل مختلف از روش سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین استفاده از این منابع مستلزم سرمایه گذاری و بکارگیری شیوه های نوین و پیشرفته است.
** منابع آبهای زیر زمینی؛
براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه، منابع آب های زیرزمینی استان از دو گروه سفره های آب زیر زمینی، آبرفتی و مخازن آهکی تشکیل شده است با مطالعاتی که تاکنون بوسیله وزارت نیرو و مهندسین مشاور به کمک نتایج بررسی های ژئوفیزیک برش الکتریک و چاه های اکتشافی انجام شده، عمق آبرفت در دشت های منطقه را می توان حدود 30 تا 300 متر تخمین زد.
سطح برخورد به آب در تمام دشت های استان چندان عمیق نیست و در اکثر نقاط به سطح زمین نزدیک است بخصوص در فصل بهار با بالا آمدن سطح استاتیک آب، قسمتی از اراضی بصورت باتلاق در می آیند؛ بطور کلی در تمام منطقه سطح آب زیر زمینی بین 5/0 تا 10 متر متغیر بوده و حداکثر آن تا 40 متر می باشد.
سفره آب های زیر زمینی در حاشیه دشت های آزاد بوده و وجود یک لایه رسی در اعماق کم باعث ایجاد سفره آب های تحت فشار در بیشتر نقاط شده مثل دشت های سنجابی که تعدادی از چاه های اکتشافی و چاه های بهره برداری بین یک تا 30لیتر در ثانیه است.
همچنین بخشی از نزولات جوی از طریق درز و شکاف های موجود در تشکیلات آهکی که در محدوده استان در سطح وسیعی پراکنده اند به داخل تونل آهکی نفوذ نموده و در نتیجه مخازن آهکی منطقه را بوجود آورده اند که باعث تشکیل سراب هایی با آبدهی بسیار بالا مثل چشمه طاق بستان، سراب نیلوفر و خضر زنده شده است گرچه در سال های اخیر بدلیل خشکسالی ها و نیز برداشت های بی رویه آب با حفر چاه در اطراف این منابع آبی، بیشتر آنها خشک شده اند.
** نحوه استحصال آب در استان کرمانشاه
آب از رودخانه های استان بصورت پمپاژ از رودخانه، ایجاد بندهای انحرافی سنتی موقت و احداث بندهای انحرافی بتنی و بهره برداری از آب های زیرزمینی بطور کلی توسط چاه عمیق و نیمه عمیق و قنات صورت می گیرد بنابر این توسعه کشاورزی در گرو توسعه بهره برداری بهینه از منابع آب و اعمال مدیریت صحیح آب در شرایط کنونی است در صورت اجرای طرحهای مهار و ذخیره آبهای سطحی در حوزه های مجاور و ایجاد تاسیسات مناسب توزیع آب و استفاده بهینه از مخازن زیرزمینی به ویژه منابع آهکی می توان سطح زیرکشت فعلی را به نحو چشمگیری افزایش داد.
** تداوم خشکسالی ها در استان
چندین سال است که میزان بارش ها در استان کرمانشاه از متوسط و متعارف سالانه آن که 460 میلیمتر بوده تا سقف 330 میلیمتر کاهش یافته، بعلاوه پدیده ورود ریزگردها از کشور عراق و گرمای زیاد نیز به کاهش سطح آب های رو زمینی و زیرزمینی استان منجر شده است.
در استان کرمانشاه سراب هایی چون نیلوفر، بیستون، دینورآب، هرسین، قنبر، یاوری و.. و نیز رودخانه های قره سو، گاماسیاب، رازآور، جامیشان، سیروان و... وجود دارند که غیر از چند رودخانه و تعدادی کم از سراب ها، جملگی بخصوص در فصل تابستان در سال های اخیر خشک شده اند.
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه، این شواهد حاکی از آن است که خشکسالی ها و بحران آب استان کرمانشاه در سالهای آینده نیز ادامه دارد.
'تورج همتی' از وجود شواهد و قرائنی که نشان دهنده تداوم خشکسالی ها و بحران آب در استان خواهد بود، خبر داده و افزوده است که خشکسالی ها و بحران آب استان کرمانشاه در سالهای آینده نیز ادامه دارد.
وی به خبرنگار ایرنا، گفت: در سال های اخیر با ورود ریزگردها و موج گرمای هوا شاهد تشدید پدیده هایی چون خشکسالی و نیز کاهش منابع آبی در استان بوده ایم.
وی بر لزوم مدرن سازی کشاورزی و کشت محصولاتی در استان کرمانشاه که کمتر به آب نیازمند هستند برای مدیریت منابع آبی موجود، تاکید کرد.
همتی ادامه داد: مصرف بهینه آب به بازچرخانی و بازیابی پساب ها به عنوان یک منبع جدید آب کمک می کند که ضروری است این رویه در دستور کار متولیان بخش کشاورزی و مدیریت کلان استان قرار گیرد.
** ظرفیت های خالی پشت سدهای استان/ چاه های غیرمجاز
کرمانشاه در سال آبی جاری، دوره ای به نسبت پربارش و خوب را داشت و آنگونه که مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه می گوید، 530 میلیون متر مکعب از مجموع 730 میلیون متر مکعب ظرفیت آبی پشت سدهای این استان، با این بارش ها تامین و پر شده بود.
'کیاست امیریان' به خبرنگار ایرنا، گفت: با این وجود هنوز 200 میلیون متر مکعب ظرفیت خالی در پشت سدهای شش گانه و به بهره برداری رسیده استان کرمانشاه (گاوشان، آزادی، شیان، سلیمانشاه، گیلانغرب و زاگرس) داریم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه همچنین از وجود هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز در نقاط مختلف این استان خبر می دهد و از اقدام بازرسان و ماموران آب منطقه ای و گروه های گشت زنی برای پر کردن دو هزار حلقه از این چاه ها در سال های اخیر، سخن گفت.
امیریان، البته نظارت بر چاه های مجاز این استان را نیز از فعالیت های این شرکت برای کنترل مصرف بهینه آب عنوان کرد و راهکار آن را در نصب کنتورهای هوشمند بر روی آنها عنوان می کند.
** چشم انداز یک هزار و 360 میلیون متر مکعبی ذخیره پشت سدها در استان کرمانشاه؛
براساس اعلام شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه هم اینک شش سد در استان کرمانشاه آبگیری و در حال استفاده هستند اما ساخت 9 سد دیگر در دست اجراست و مطالعات برای احداث شش سد دیگر هم در استان در حال انجام است.
با این حساب در صورت به بهره برداری رسیدن سدهای در دست اجرا و در دست مطالعه و با احتساب سدهای شش گانه کنونی، کرمانشاه در چشم انداز زمانی 1400 خورشیدی دارای 21 سد آبگیری شده خواهد بود که خود ظرفیتی بزرگ برای جمع آوری از روان آب ها و توسعه کشاورزی با استقرار سامانه های آبیاری تحت فشار خواهد بود ضمن اینکه تامین آب شرب ساکنان استان نیز در بلندمدت تضمین خواهد شد.
شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه همچنین اعلام کرده که ساخت سدهای دایک در گیلانغرب، زمکان در شهرستان دالاهو، قشلاق در صحنه، کبوترلانه در کنگاور، جامیشان در سنقر، تنگ حمام در سرپل ذهاب، شرفشاه در سومار، کل کش در گیلانغرب و هواسان در ثلاث باباجانی با پیشرفت های فیزیکی بین 16 تا 97 درصدی در حال اجراست.
برهمین اساس انتظار می رود با بهره برداری از این 9 سد مخزنی 480 میلیون متر مکعب ظرفیت ذخیره سازی آب در استان ایجاد شود در حالی که ظرفیت مورد استفاده کنونی 730 میلیون متر مکعب است.
این در حالیست که اگر سدهای در دست مطالعه که شش باب هستند نیز به بهره برداری برسند، 152 میلیون متر مکعب دیگر به این ظرفیت اضافه می شود و در نتیجه کل ظرفیت سدهای استان در چشم انداز یاد شده به یک هزار و362 میلیون متر مکعب خواهد رسید.
احداث شبکه های آبیاری و زهکشی رویه های نادرست کشاورزی در استان
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه معتقد است که در شرایط کنونی، 90 درصد از آب استحصالی این استان در بخش کشاورزی مصرف می شود که اگر تنها 20 درصد در این حوزه بتوانیم صرفه جویی کنیم مانند آن است که منابع جدیدی در حوزه آب ایجاد کرده باشیم.
امیریان در مورد احداث شبکه های اصلی آبیاری و زهکشی در حال اجرا، گفت: هم اکنون کار ساخت شبکه آبیاری و زهکشی پایین دست سد گاوشان که منجر به استفاده اراضی قابل توجهی در استان کرمانشاه می شود با پیشرفت 93 و نیم درصدی در حال اجراست.
وی همچنین پیشرفت شبکه زهکشی و آبیاری سد سلیمانشاه سنقر را 82 درصد اعلام کرد و گفت: اجرای همین شبکه ها در سد زاگرس گیلانغرب دارای 75 درصد، شبکه آبیاری و زهکشی سد آزادی در ثلاث باباجانی دارای 60 درصد، شبکه آبیاری و زهکشی قصرشیرین دارای 80 درصد، زمکان دارای 50 درصد، شبکه آبیاری و زهکشی سد قشلاق صحنه 22 درصد و همین شبکه در سد جامیشان در مراحل آغازین و دارای حدود هفت درصد پیشرفت می باشند.
بر این اساس در صورتی به نتیجه رسیدن این شبکه های آبیاری و زهکشی افزون بر 37 هزار و 490 هکتار از زمین های دیم استان به آبی تبدیل خواهند شد.
همچنین بنا به اعلام شرکت آب منطقه ای استان کرمانشاه پنج پروژه آبیاری و زهکشی دیگر در دست مطالعه است که عبارتند از شبکه های پایین دست سدهای هواسان در ثلاث باباجانی، شرفشاه در قصرشیرین، کل کش در گیلانغرب و شبکه آبیاری و زهکشی شهرستان هرسین که در صورت احداث این پروژه ها، انتظار است افزون بر 57 هزار هکتار از اراضی کشاورزی را آبیاری کند.
** کشاورزی غیراصولی و استفاده نادرست از آب؛
رییس سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در این باره به خبرنگار ایرنا، گفت: هم اینک از مجموع 900 هزار هکتار زمین زراعی در استان کرمانشاه افزون بر 200 هزار هکتار را زمین های آبی تشکیل می دهند و همه تلاش ما بر استقرار سامانه آبیاری بارانی و زیرفشار است.
'علی اشرف منصوری' با بیان اینکه در چند ماه گذشته حدود 20 هزار هکتار از زمین های کشاورزی استان به این سامانه ها مجهز شده اند، تداوم موفقیت آمیز این روند را در گرو تعامل و همکاری شرکت آب منطقه ای عنوان کرد.
وی بهره برداری به موقع از سدهای در دست احداث و نیز سامانه گرمسیری را از عوامل موثر بر افزایش سطح زمین های آبی و نیز استقرار سامانه آبیاری نوین در این استان دانست.
منصوری گفت: زمین های وسیعی در این استان با احداث سدها آبی می شوند و در پایین دست نیز می توان به آبی شدن دست کم 70 هزار هکتار از زمین های کشاورزی منطقه گرمسیری استان امیدوار بود.
رییس سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه همچنین از تخصیص 13 میلیارد ریال در پیوست قانون بودجه سال 93 برای استقرار سامانه های آبیاری زیرفشار خبر داد و افزود: هنوز اجرای این قانون آغاز نشده و سهم کرمانشاه در این بین مشخص نیست اما قرار است با توجه به مصوبه های سفر رهبر انقلاب به استان در حوزه استقرار سامانه آبیاری بارانی در زمین های کشاورزی، سهم خوبی به این استان داده شود.
کشت ارقامی که مصرف آبی بالایی دارند، از جمله چالش های بخش کشاورزی استان بوده و همواره منتقدانی در این مورد سخن گفته اند که باید از تداوم کشت ارقامی چون ذرت و سیب زمینی در استان ممانعت شود و در عوض ارقام کم نیازتر به آب جایگزین شود در واقع تغییر الگوی عملی کشت در استان یکی از مواردی است که محل مناقشه شده اما ظاهرا جهاد کشاورزی هم به این باور رسیده که باید در این راستا ورود کند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی می گوید: اعمال محدودیت در کشت ارقام پرمصرف از نظر نیاز آب و کاهش سطح کشت محصولاتی مانند ذرت که نیاز آبی بالایی دارند را با توجه به خشکسالی ها و افت محسوس آب های زیرزمینی استان کرمانشاه در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه قرار گرفته است.
البته در سال های اخیر شاهد ورود کشاورزان اصفهانی و همدانی به کرمانشاه و اجاره زمین های آبی کشاورزان به ازای هر هکتار 70 میلیون ریال بوده ایم.
آنان در این زمین ها اقدام به کشت سیب زمینی می کنند که ضمن اینکه نیاز آبی بالایی دارد، از بازدهی اقتصادی مناسبی هم بهره مند است و در واقع با آب استان کرمانشاه محصولی تولید می شود که بخش عمده سود آن به جیب غیرکرمانشاهیان می رود علاوه بر این، سفره های آبی استان را نیز نحیف و کم رمق می کند و این درست نگاه منتقدان به بخش کشاورزی و مدیریت مصرف آب در این حوزه بخصوص در سال های اخیر است.
** روستاهای بدون آب، ذرت های غرق در آب!!
'ایرج شهبازی' تابستان امسال به خبرنگار ایرنا، گفته بود که آب شرب 48 هزار نفر از هم استانی های مان که در 270 روستا ساکن هستند با تانکر و به صورت سیار تامین می شود و کمی آب دغدغه ای برای این 10 هزار خانوار است.
نکته قابل تامل دیگری که مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی استان به آن اشاره کرد، سرانه مصرف آب در روستاهای استان کرمانشاه است که به گفته او، 161 لیتر در شبانه روز است در حالی که 30 درصد آب در نواحی روستایی هدررفت دارد.
وی همچنین از وجود 116 هزار و 297 فقره انشعاب روستایی برای بهره مندی از آب شرب در این استان خبر داد.
با این وضعی که روستاهای استان کرمانشاه دارند، شاهد ترویج بی رویه ذرت کاری در استان و استفاده نادرست و بی رویه از آب سراب ها، چشمه سارها و مهم تر از همه حفر چاه ها که قبلا به وجود هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز از قول مدیرعامل آب منطقه ای اشاره شد، هستیم.
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه از کاهش 10 هزار هکتاری سطح زیرکشت ذرت در استان کرمانشاه نسبت به سال گذشته که 44 هزار هکتار ذرت کاری در استان وجود داشته، خبر داد.
'اسمعلی پرویزی فر' به خبرنگار ایرنا، گفت: سالانه حدود 400 تا 450 هزار تن ذرت در استان کرمانشاه تولید می شود.
البته این نکته را باید یادآوری کرد که ذرت تولیدی استان بی آنکه فرآوری شود و یا ارزش افزوده ای برای استان ایجاد کند، از این دیار خارج می شود در واقع حاصل زحمات کشاورزان و البته مصرف نعمت گرانبهای آب استان برای تولید این محصول به قیمت ناچیزی از کف مان می رود!
به گفته علی اشرف منصوری، رییس سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه نیاز آبی ذرت بین 12تا 15هزار متر مکعب در هکتار عنوان است هرچند او بر این باور است که کشت ذرت، اصلی ترین بهانه کاهش آب در سراب ها، رودخانه ها و یا سفره های زیرزمینی استان نیست و خشکسالی های اخیر بیشترعامل در کاهش منابع آبی استان را داشته اند.
یحیی معماری - خبرنگار ایرنا مرکز کرمانشاه
