پیامدهای خشکسالی بزرگ سال 1287 در ایران از نگاه محقق ژاپنی

پرفسور شوکو اوکازاکی
استاد دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا
ترجمه: هاشم رجب‌زاده
پژوهندگان تاریخ و وقایع‌نگاران دوره قاجار سال 1288 هـ . را سال قحطی همه جاگیر در ایران دانسته‌اند. در نیمه دوم سده گذشته، بارها قحطی در ایران اتفاق افتاد و خشکسالی‌ها، که گرسنگی و طاعون و وبا در پی داشت، بسیاری از مردم را به دیار نیستی فرستاد. تلفات این بلایا را تا 10 درصد جمعیت نوشته‌اند. عبدالله مستوفی درباره قحطی سال 1288 نوشته است: «از یکی دو سال پیش، کم بارانی شروع و گرانی و تنگی خواربار خودنمایی می‌کرد؛ ولی در زمستان سال 1287 هیچ باران نبارید و مایه‌های سنواتی هم تمام شده بود. 
قیمت نان که در اوائل سال 1287 بیش از یک من شش‌-هفت شاهی نبود، به مرور ترقی کرده و در این وقت به یک من یک قران رسید... در زمستان سال 1288 قیمت نان به یک من پنج قران که پانزده- شانزده برابر قیمت عادی آن بود رسید... در زمستان این سال برف و باران بی‌حسابی آمد و همین بارندگی زیاد در پاره‌ای از جاها راهبندان کرد و بیشتر مایه تلف‌شدن نفوس شد. در بهار هم مرض حصبه و محرقه(وبا) خیلی از مردم را، اعم از بی‌چیز و منعم، به دیار فنا فرستاد. این اول دفعه‌ای بود که ناصرالدین شاه در سلطنت خود با چنین پیشامدی مواجه شده و سبب گردیده است که در آتیه از تکرار نظیر آن جلوگیری کند.» (شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، جلد 1، ص 110).
خشکسالی و کمی محصول در طبیعت کشاورزی ایران صورت ادواری داشته و هرچند سال رخ می‌داده است و اگر، چنانکه پرفسور اوکازاکی در مقاله خود می‌گوید، دولت و مقام‌های محلی تدابیر درست اتخاذ و اجرا می‌کردند، می‌شد آسیب خشکسالی را به حداقل رساند. در قحطی سال 1288 گویا برای اولین بار به وارد کردن آرد روسی پرداختند؛ اما در خشکسالی چند سال پس از آن برنج شمال را جایگزین گندم ساختند و به جای نانوایی‌ها، در محله‌های تهران دکان‌های دمپختک دائر شد و از این رو این پیشامد را «قحطی‌دمپختکی» نام نهادند.

نقشه خشکسالی کشور نشان می دهد: 3 سال خشک سالی شدید در8 استان/ تهران، البرز و خراسان شمالی بدترین مناطق

 

^{رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی از خشکسالی شدید تا متوسط برای سه سال متوالی در هشت استان کشور از جمله استان تهران خبر داد.
شاهرخ فاتح گفت: در یک ماهه انتهایی سال زراعی 92-93 منتهی به پایان شهریور ماه یک سوم شمالی کشور شرایط خشکسالی ضعیف متوسط تا شدید را داشتند و مناطقی از گیلان و مازندران دچار خشکسالی بسیار شدید بودند.}

^{او گفت: در 6 ماهه انتهایی سال زراعی گذشته یعنی فصل بهار و تابستان 93 مناطقی از شمال، غرب و شمال غرب کشور خشکسالی متوسط تا شدید و استان گیلان دچار خشکسالی شدید و بسیار شدید بود.}

گفت‌‌وگو با حبیب‌‌‌الله بیطرف درباره خشکسالی و خاموشی / بحران جدی است

^{‌شاید یکی از بدشانسی‌های بزرگ آقای چیت‌چیان، مصادف شدن دوران وزارتش با بحران آبی در کشور است. از نگاه شما رفتارها و تصمیمات گذشتگان چقدر در شکل‌گیری بحران کنونی موثر بوده است؟
 بحران آب در ایران یکی از بحث‌هایی است که در سطح کارشناسان، برنامه‌ریزان و مدیران کشور مطرح است. البته کشور ما به دلیل قرارگیری در منطقه نیمه‌خشک جهانی اساساً دارای بارندگی کمی نسبت به متوسط جهان است. بر اساس آمارهای جهانی متوسط بارندگی سالانه در کل کره زمین 750 میلیمتر است؛ در حالی که بارندگی در ایران یک‌سوم این میزان است. پس ما به طور طبیعی به لحاظ اقلیمی در منطقه‌ای قرار داریم که با کمبود باران مواجه است. اما مشکلی که کم آبی را تشدید می‌کند توزیع غیر‌متناسب بارندگی در سراسر کشور است؛}