تاریخ اقتصاد سیاسى ایران قسمت سوم

دولت و توسعه سرمایه دارى (1963 ـ 1979 / 1341 ـ 1357)

 

انقلاب سفید آغاز عصر جدیدى در تاریخ ایران بود. صورتبندى اقتصاد ما قبل سرمایه دارى ایران به طور شدیدى در هم شکست و سیاست صنعتى شدن سریع به اجرا گذاشته شد. ساختار طبقاتى قدیم ایران متلاشى گشت و اربابان از صحنه هاى سیاسى اقتصادى ناپدید شدند. از طریق بانک دولتى, تعاونى هاى محلى و کشاورزى مکانیزه, سرمایه دارى به روستاها نفوذ کرد. اتحاد طبقاتى قدیمى مرکب از دربار, ملاکان و بورژوازى وابسته, در هم شکسته شد و بلوک قدرت جدیدى متشکل از دربار, بورژوازى وابسته و بورژوازى روستایى جایگزین آن گشت. همچنین دولت, ملاکان پیشین را از طریق فروش کارخانجات دولتى به آنان, به بلوک قدرت جدید اضافه نمود.

 

بورژوازى مدرن ایران آفریده دولت است (راه کارگر 1983). تنها بخش بورژوازى مدرن که زمینه بازارى دارد, بخشى است که به دولت وابسته شد. همچنین بورژوازى مدرن از ملاکان پیشین که زمین هایشان را به دولت فروختند و پس از انقلاب سفید کارخانجات متعلق به دولت را خریدند, ترکیب مى شد. در این خصوص, هنگامى که زمین دارى بوروکراتیک به نظام سرمایه دارى بوروکراتیک منتقل شد, ملاکان پیشین و بازاریان وابسته, پیش قدمان تإسیس صورتبندى اجتماعى ـ اقتصادى جدید شدند. به علاوه, درآمدهاى نفتى, دولت را آماده ساخت تا با دارایى هاى تحقق یافته, به طور مستقیم در برنامه ریزى صنعتى و کمک کردن به ((بخش خصوصى)) سرمایه گذارى کند.

 

على رغم وابستگى بورژوازى مدرن به دولت, این سرمایه گذاران براى استقلال خود کوشش کردند. آنها اتحادیه هایى تشکیل دادند تا از طریق سازمان هایى نظیر: سندیکاى صاحبان صنعت نساجى, سندیکاى صنایع فلزى, سندیکاى صنایع قند و اتحادیه بازرگانى صنعت و معدن از عهده فشارهاى دولت برآیند (اشرف :1971 ;258 بشیریه 1984; 42). روزنامه هاى اقتصادى نظیر بورس و تهران اکونومیست, عدم توافق صاحبان صنایع با سیاست هاى دولت را ابراز مى کردند. تهران اکونومیست تا آن جا پیش رفت که از دولت تقاضا کرد تا کارخانجات متعلق به دولت را به بخش خصوصى بفروشد (تهران اکونومیست 14 ژوئن 1966).

 

برنامه صنعتى سازى از طریق درآمدهاى نفتى تإمین بودجه مى شد. درآمدهاى نفتى از 817 میلیون دلار در سال 1968 (1347 ش) به 5/6 میلیارد دلار در سال 1973 (1352 ش) و 22 میلیارد دلار در سال 1974 (1353 ش) افزایش یافت. سیاست دولت, توزیع درآمدهاى نفتى در میان صاحبان صنایع به منظور افزایش تلاش ها جهت صنعتى شدن بود. سازمان برنامه (اکنون سازمان برنامه و بودجه نامیده مى شود) و بنیاد پهلوى از درآمدهاى نفتى سهم هر صنعتى را تعیین مى کردند. بنیاد پهلوى به عنوان یک ((سازمان خیریه)) توسط شاه تإسیس شد; ولى این بنیاد با سهیم شدن در اکثر صنایع, بزرگ ترین گروه صنعتى به شمار مى رفت. بنیاد مبالغ زیادى پول از درآمدهاى نفتى دریافت مى کرد و بخش خصوصى و بازار را از طریق بانک عمران و بانک صنعتى ایران در کنترل خود داشت.

 

هنگامى که بورژوازى مدرن از اعتبارات دولتى آسان, نرخ پایین بهره و سیاست هاى حمایتى بهره مند مى شد, بازاریان از این فضا کنار گذاشته شدند. همچنین رشد بانک ها, کارکردهاى بازاریان در قرض دادن پول را از میان برداشت. دولت خواستار تضعیف بازاریان (به دلیل استقلال سنتى شان از دولت) و جایگزینى بورژوازى مدرن به جاى ایشان بود. مبازره علیه گران فروشى 1975 ـ 1976 (1354 ـ 1355ش) نیز به تضعیف بازاریان کمک کرد. در طى این دوره, بیش از چهل هزار مغازه بسته شدند و هشتاد هزار بازارى, زندانى یا تبعید گشتند. بنابراین, تعجبى ندارد که بازاریان در انقلاب 1979 (1357 ش) از صمیم قلب مشارکت جستند.

 

سیاست دولت در جریان صنایع مدرن, توسل جستن به روش هاى حمایتى و تشویقى بود. معافیت مالیاتى هم عاملى دیگر در کمک به رشد بورژوازى مدرن و به ضرر مصرف کنندگان بود. اعتبارات آسان, معافیت هاى مالیاتى و سیاست هاى حمایتى در برابر رقابت هاى خارجى, گام هاى اصلى بودند که توسط دولت و در حمایت از صنایع مدرن برداشته شد (اشرف, :1971 262). رشد صنایع بعد از چهار برابر شدن درآمدهاى نفتى در دوره 1973 ـ 1974 سرعت گرفت. درآمدهاى نفتى, شاه را تشجیع کرد تا برنامه هاى صنعتى شدن جاه طلبانه ترى راه ببیندازد. بودجه برنامه پنجم (1352 ـ 1357) یک باره دو برابر شد و از 60 میلیارد دلار به 120 میلیارد دلار رسید.

 

چهار برابر شدن درآمدهاى نفتى, شاه را به رویاى رسیدن ایران به پنجمین کشور صنعتى دنیا در کمتر از بیست سال فرو برد. نتیجه این سیاست, رشد سریع صنعتى, خرابى نظام روستایى و مهاجرت میلیون ها کشاورز به شهرها بود. این هوس شاهانه, یعنى صنعتى شدن کشور بدون در نظر گرفتن تولید پایین, فقدان پرسنل ماهر, کمبود تجهیزات بندرى و دیگر تنگناهاى اقتصادى, عاقبت به یک بختک تبدیل شد. در سال 1975, اقتصاد از کنترل خارج شد. سقوط تقاضاى بین المللى براى نفت ایران, دلیل اصلى براى این وضعیت جدید بود. در تباینى شدید با دوره 1973 تا 1975 (1352 تا 1355), زمانى که ایران به چندین کشور از جمله بریتانیا, فرانسه, مصر, سنگال وام اعطا نمود, به زودى ایران شروع به قرض گرفتن از بانک جهانى کرد. سقوط حکومت پادشاهى, بلوک قدرت جدیدى مرکب از بورژوازى لیبرال (یعنى بقایاى بورژوازى ملى), بورژوازى بازار و خرده بورژوازى سنتى (یعنى دکان داران) را به قدرت رساند. بورژوازى لیبرال در نزاع قدرت با بورژوازى سنتى و خرده بورژوازى, که روحانیون بنیادگرا نمایندگى آن را بر عهده داشتند, بازنده شد. این امر موقعیت روحانیون بنیادگرا را در بلوک قدرت تقویت نمود]...].

 

 

 

پى نوشت:

 

1ـ عضو هیإت علمى گروه تاریخ دانشگاه تربیت معلم تهران.

 

2ـDraber

 

3ـKuznetsova

 

4ـwallerstein

 

5ـBharier

 

6ـRezun

 

7ـHershlag

 

8ـBrown

 

9ـSanghavi

 

1- Adamyyat ,F. The Ideology of the Constitutional Movement in Iran.

 

Tehran: Payam Press, 1976.

 

2- Algar, H.Religion and State in Iran: 1785 - 1909, the Role of the Ulema in the Qajar Period. Berkeley and Los Angeles: University of California Press,1969.

 

3- ALvandi, M. "About the Division of Products Based on Five Inpts. In Land and Peasant Questions.Tehran: Agah Publishers, 1982.

 

" 4- Ashraf, "Iran ,ImperiaIism, Class and Modernization from Above."Ph.D. dis sertation, New School for Social Research, 1971.

 

5- Ashraf, Historical Obstacles to the Developmet of Capitalism in Iran Tehran: Payam Press, 1980

 

6- Atighpour, M.The Bazaar and Bazaaris in the Iranian Revolution.Tehran: Kayhan Publishers, 1979.

 

7- Avery, P. and J.B.Simmon. "Persia on the Cross of Silver. "Middle East Studies 10 no. 13(October 1974): 259-86.

 

8- Baldwin, G.Planning and Development in Iran. Baltimore, Md. The Johns Hopkins University Prees , 1967.

 

9- Banani, A. The Modernization of Iran: 1921-1941.stanford, Calif. Stanford univercity Press, 1961.

 

10- Banani, "Reflections on the Social and Economic Structure of Safavid Persia and its Zenith. "Iranian Studies 11 (1978): 83-116.

 

11- Bashirieh,H. The State and Revolution in Iran. Londan and Canberra: Croom Helm, 1984.

 

12- Bharier, J.Economic Development in Iran: 1900-1970. London and New York: Oxford University Press, 1971.

 

13- Bill, J. The Polities of Iran: Groups , Classes , and Modermzation. Columbus, Oh: Merrill, 1972.

 

14- Brown , B.the Fiscal Influence on Economic Development. Unpublished dissertation, University of Wisconsin, 1959.

 

15- Cahen, C. "L'evolution de I'Iqta de Ix au XIII Sicale. "Annales Economie,Societe, Civilization (1953): 25-52.

 

16- Christensen, A. L'Iran Sous Les Sassanides. Copenhagen: Ejnar Munksgaard, 1944.

 

17- Cottam, R.Nationalism in Iran. Pittsburgh,Penn: University of Pittsburgh Press, 1979.

 

18- Curzon, G.Persia and the Persian Question. 2vols London: Longmans,

 

1966 19- Djamalzadeh, M.A. The Plentiful Treasure. BerIin: Kaveh, 1956.

 

20- Dobb, M.Studies in the Development of CapitaIism. New York International PubIishers, 1947.

 

21- Draper, H.KarI Marx's Theory of Revolution. New York: Monthly Review,

 

.1978 22- Elwell-Sutton, E.A.Persian Oil London: Lawrence and Wishart, 1955.

 

23- Etemad-os SaItaneh, M.H. Memoires of Etemad-os SaItaneh. Tehran: Amir Kabir Publications, 1971.

 

24- Fashahi, M. "Les Causes economiques et Sociales de Ia Revolution de 1900-1912 en Iran ou fin de Production Asiatique et Ia Naisance des Raports CapitaIistes en Iran (1796-1921)" Doctoral thesis, Bourgeoise Sorbonne University, Paris, 1979.

 

25- Faeth, M. The Economic Position of Persia London: P.S.King & Great. Smith Street, 1929.

 

26- Fraser, J.Narrative of Journey into Khorasan in the Years 1821 and 1822. London: Longmans and Green, 1825.

 

27- Hershlag, Z.Y. Introductionto the Modern Economic History of the Middle East Leiden, NetherIands: E.J.Brill, 1980.

 

28- Hobsbawm, E. "From FeudaIism to Capitalism." In The Transition From

 

FeudaIism to Capitalism, edited by R. Hilton. London: New Left Books, .1976

 

29- Hosseiny, G. "Asiatic Mode of Production in Iran. "(Author's interview with the Iranian sociologist Ghaffar Hosseiny.)Paris,France, June 1983.

 

30- Iran Almanac and Book of Facte. Tehran: Echo of Iran, 1963.

 

31- Issawi, The Economic History of Iran, 1800 - 1914. Chicago: University of Chicago Press 1971.

 

32- Jazani, The Sociology and the Foundation of the Strategy of the Revolutionary Movement in Iran. Tehran :People's Fedaii Guerrilla Organization of Iran. 1978.

 

33- Kambakhsh, A. An Overview of the Workers and Communist Movement in Iran. StokhoIm : Tudeh Press, 1972.

 

34- Katouzian, the Political Econonmy of Modern Iran: 1926-1979. New York: New New York University Press, 1981.

 

35- Kazemi, F. Powerty and Revolution in Iran. New York and London: New York University Press,1980.

 

36- Kazemzadeh,F.Russia and Britain in Persia, 1864-1914. Haven, Conn: Yale University Press, 1968.

 

37- Keddie N. Historical Obstacles to Agrarian Change in Iran. Claremont, Calif: Asian Studies,1960.

 

38- Keddie Scholars, Saints, and Sufis. Berkeley: University of California Press, 1972.

 

39- Keddie, Roots of Revolution. New Haven, Conn, and London: Yale University Press, 1981.

 

40- Kermany, A.History of the Iranian Constitutional Revolution. Isfahan: Isfahan University Press, 1972.

 

41- Key Ostovan, H. The Policy of the Negative Equilibrium in the Fourteenth Majlis. Tehran: Taban Press, 1948.

 

42- Khosrawi, K. Systems of Landownership in Iran from the Sassaninds to SaLijukids Periods Theran: Shabgar Publishers, 1977.

 

43- Kuznetsova, "Urban Industry in Persia During the Eighteenth and Nineteeth Centuy. "Central Asiatic Review 11, no. 3 (1963):308-21.

 

44- Lambton, A.K.S. LandIords and Peasants in Persia. London Oxfordm University Press, 1953.

 

45- Lambton, "The Evolution of Iqta in Medieval Iran. "Journal of Persian Studies 5 (1967): 41-50.

 

46- Lambton, "The Evolution of Iqta in Medieval Iran." Journal of Persian Studies 5 (1967): 41-50.

 

47- Lambton, "The Case of Hajji Abd al-Karim: A Study on the Role of the Merchants in the Mid-Nineteenth Century."In Iran and Islam, edited by G.E. Bosworth. Edinburg: Edinburg University Press, 1971.

 

48- Lambton, Iran at the End of the Century. Lexington, Mass.:D.C.Heath,

 

.1977 49- Lotz, J."Problems and Proposal for the First Seven-Year Plan. "The Middle East Journal 4, no. 1 (January 1950) : 102-5.

 

50- Mclachlan, K.S."Land Reform in Iran." In The Cambridge History of Iran. Vol 6. Cambridge: Cambridge University Press, 1968.

 

51- Madany, The Political History of Iran. Vol. 2. Tehran: Islamic Publications, 1982.

 

52- Marx, Pre-Capitalist Economic Formations. (Edited with an introduction by Eric J.Hobsbawm.) New York: International Publishers, 1965.

 

53- Marx, On Colonialism and Modernization. (Edited with an introduction by S.Avinien.) Garden City, N.Y.:Doubleday, 1969.

 

54- Mazdak. the Profiles of Mossadeyh and the Tudeh Party. Florence, Italy: Mazdak, 1982.

 

55- Momeni, B. The Land Question and the Class Struggle in Iran. Tehran, n.P.1978.

 

56- Motamedi, N.the Nccessity of Industrialization or Increasing the National Productivity. Tehran: Economist, 1971.

 

57- Najmabadi, A.land Reform and Social Change in Iran. Salt Lake City: University of Utah Press, 1987.

 

58- Nashat, G. The Origins of Modern Reform in Iran, 1870-80. London and Chicago: University of LLLinois, 1982.

 

59- Nirumand, B.Iran: The New Imperialism in Action. Translated by L. Mins. New York and London: Monthly Review Press, 1969.

 

60- Nomani, F. The Evolution of Feudalism in Iran. Tehran: Sepehr, 1979.

 

61- Pigulovskaya, N. et al. A History of Iran from Ancient Times to the end of the Eighteenth Century. Translated from Russian by K.Keshavarz. Tehran: Entesharat-e Payam, 1975.

 

62- Rah-e Kargar. "Stages of the Iranian Revolution. (Author's interview with Comrade Ahmad" from the Organization of Rah-e Karagar.) Paris, France," June 1983.

 

63- Rezun, M. "Reza Shah's Court Minister: Teimour Tash." International 37- Journal of Middle East Studies 12, no. 2 (1980): 119.

 

64- Sanghavi, R. The Shah of Iran. New York: Stein and Day, 1966.

 

65- Shafaq S.R. "The Iranian Seven-Year Development Plan." The Middle East Journal 1 (January 1950): 100-102.

 

66- Shajii, Z.Members of the Majlis of National Council during the Twenty-one Legislative Sessions. Tehran: Tehran University Press, 1965.

 

67- Sismondi, de Sismonde. Political Economy and the Philosophy of Government. New York: Augustus M. Kelley Publishers, 1966.

 

68- Sodagar, M. An Analysis of the Iranian Land Reform: 1961-1971. Tehran: Pazand Research Institute, 1979.

 

69- Teimouri, E. The Boycott of Tobacco: The First Nagative Resistanice in Iran. Tehran: Sherkat Sahamy Ketabhay-e Jeebee, 1982.

 

70- Wallerstein, F. The Capitalist World Economy. Cambridge: Cambridge University Press, 1979.

 

71- Wilber, Riza Shah Pahlavi: The Resurrection and Reconstruction of Iran. Hisksville, N.Y.:Exposition Press, 1975.

 

72 - Wittfogel, K. Oriental Despotism: A Comprehensive Study of Total Power. New Haven, Conn: Yale University Press, 1957.

 

73- Zirinski, M.P. "Blood, Power, and Hypocrisy: The Murder of Robert Imbrie and American Relations with ahlavi Iran, 1924."International Journal of Middle East Studies 18, no. 3(1986): 275-92.