اقتصاد پنهان

ارزش گذاری و حمایت از کار خانگی زنان

 

امروزه در اکثر الگوهای رشد و توسعه، توجه به سرمایه انسانی بیشتر از قبل شده است، به طوری که می توان گفت سرمایه انسانی به مهم ترین عامل رشد اقتصادی و توسعه در کشورها تبدیل شده است. تجربه کشور هایی مثل ژاپن و کره جنوبی که با وجود برخوردار نبودن از منابع غنی طبیعی، مسیر پیشرفت و توسعه را طی کرده اند، متخصصان امر را متوجه اهمیت سرمایه انسانی کرده است.

از آنجا که زنان به طور عام و زنان خانه دار به طور خاص، بخشی از نیروی انسانی هرکشوری به حساب می آیند، این نوشته درصدد است تا با استفاده از منابع موجود مساله ارزش گذاری کار خانگی این بخش از اجتماع را مورد بررسی قرار دهد. در این راستا، ابتدا باید به این پرسش ها پاسخ داد که آیا کار خانگی زنان اصولا قابل ارزش گذاری است؟ و اینکه این ارزش گذاری چگونه و به چه طریق باید انجام گیرد؟ در نهایت به شیوه های حمایت از کار خانگی زنان نیز اشاره می شود.

 

نقش کار خانگی زنان در تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی (GDP) هر کشور بنا به تعریف برابر است با ارزش مجموع کالاها و خدماتی که طی دوره ای معین، معمولا یک سال، در یک کشور تولید می شود. در این تعریف منظور از کالاها و خدمات، کالاها و خدماتی هستند که برای تولید و خدمات دیگر خریداری نمی شوند و به عبارتی، در انتهای زنجیر تولید قرار دارند. در محاسبات آماری برای تعیین ارقام مربوط بهGDP، جمعیت در سن کار کشور به دو دسته فعال و غیرفعال تقسیممی شوند.

در این محاسبات، افراد شاغل و بیکار (جویای کار) از نظر اقتصادی نیروی فعال به حساب می آیند و زنان خانه دار، محصلان، افراد دارای درآمد بدون کار و سایرین به دسته دوم، یعنی گروه غیرفعال، تعلق دارند. از طرف دیگر، در سیستم حسابداری ملی (SNA) فعالیت ها به دو دسته اقتصادی و غیر اقتصادی تقسیم می شوند.

منظور از فعالیت اقتصادی، تمام تولیدات برای بازار و برخی از تولیدات برای غیربازار است. تولید محصولات برای استفاده شخصی، به کارگیری سرمایه شخصی به منظور ساخت وساز و تولید دارایی های ثابت برای استفاده شخصی، از زمره این فعالیت ها هستند. فعالیت غیراقتصادی در برگیرنده کالاها و خدماتی است که توسط خانوارها مصرف می شوند بی آنکه در معاملات پولی ثبت شوند.

خانه داری و خدمات اجتماعی داوطلبانه که در زمره فعالیت های غیرمزدبگیری قرار دارند، جزو این دسته از فعالیت ها هستند. به این ترتیب، می توان دید که کار زنان خانه دار با اینکه قسمت عمده ای از تولیدات خانگی غیر بازاری را تشکیل می دهد، جزو فعالیت های غیراقتصادی است و بنابراین در سیستم حسابداری ملی گزارش نمی شود و در اقتصاد و رفاه جامعه غیر قابل مشاهده است.

با وجود این، برخی محققان معتقدند که تولیدات خانگی جدا از اقتصاد نیست و این تولیدات باید در حساب های ملی به شمار آیند. بر اساس مطالعات رابرت ایزنر و گالیکس در دهه ۱۹۸۰ مشخص شد که تولیدات خانگی در ایالات متحده در سال ۱۹۸۱، برابر با ۵/۳۷ درصد تولید ناخالص ملی بوده است. تحقیق دیگری در کانادا نیز نشان می دهد که در سال۱۹۹۲ ارزش کار خانگی ۳/۴۶ درصد تولید ناخالص داخلی بوده است. در ایران نیز براساس تحقیقات خانم دکتر جزنی در سال ۱۳۸۳ مشخص شد که سهم ارزش افزوده کار خانگی در تولید ناخالص داخلی در سطح تهران برابر با ۹۵/۱۱ درصد و با لحاظ کردن ارزش افزوده کار خانگی در تولید ناخالص داخلی کشور ۲۷ درصد است. در این پژوهش، ارزش کار خانگی زنان براساس مدت زمانی که زنان خانه دار صرف انجام کارهای خانگی می کنند و با در نظر گرفتن عواملی مثل سن زنان خانه دار، سطح تحصیلات آنان، تعداد اتاق های خانه، ساعات مورد نیاز برای انجام امور خانگی و تعداد فرزندان محاسبه شده است. در گزارش منتشرشده توسط مرکز پژوهش های مجلس در سال ۱۳۸۶ که به وسیله فاطمه میرجلیلی (و با همکاری محبوبه محمدعلی) انجام گرفته، اصلاحاتی در داده ها و نتایج صورت پذیرفته است که در نتیجه آن، سهم ارزش افزوده تولیدات خانگی در تولید ناخالص داخلی استان تهران در سال ۱۳۷۹ برابر با ۶/۱۸ درصد و سهم آن در تولید ناخالص داخلی کشور به ۶/۲۱ درصد می رسد.

در هر حال، آنچه برای این نوشته حایز اهمیت است، مشخص شدن سه نکته است؛ اول اینکه تحقیقات و پژوهش های فوق و نتایج حاصل شده از آنها نشان می دهند که کار خانگی زنان جدا از اقتصاد نیست، بلکه مغفول مانده است. ثانیا، کار خانگی زنان قابل ارزش گذاری است و می توان ارزش آن را محاسبه کرد. ثالثا و شاید مهم تر از همه اینکه، با توجه به اهمیت اجتماعی و اقتصادی کار زنان، حمایت از این فعالیت ها مساله ای نه تنها مهم بلکه ضروری است.

 

شیوه های ارزش گذاری کار خانگی زنان

با توجه به مطالب گفته شده، محصولات فعالیت هایی نظیر کار خانگی زنان به این علت که در بازار مبادله نمی شوند، فاقد ارزش بازاری هستند و برای افرادی که این محصولات را تولید می کنند، دستمزدی در نظر گرفته نمی شود؛ اما این به آن معنا نیست که برای تخمین ارزش این فعالیت ها، روش های مناسب و معقولی وجود نداشته باشد.

به طور کلی، برای تخمین ارزش تولیدات خانگی غیربازاری دو رویکرد عمده وجود دارد. بنا بر رویکرد اول، برای تولیدات خانگی براساس قیمت های بازاری کالاها و خدمات هم نوع، ارزش پولی در نظر گرفته می شود. این رویکرد، «رویکرد ستانده» نامیده می شود. به عنوان مثال هزینه غذایی که در خانه تولید می شود در مقابل هزینه غذاهای رستورانی سنجیده و برای این فعالیت ارزش پولی در نظر گرفته می شود، به عبارت دیگر، در این شیوه می توان ارزش ستانده کار خانگی را بر اساس ارزش بازاری کالاها و خدمات مشابه محاسبه کرد.

در رویکرد دوم که «رویکرد نهاده» خوانده می شود فرض بر این است که خروجی کالاها و خدمات تولیدشده برای استفاده شخصی، برابر با مجموع هزینه تولید آنها از جمله حقوق و دستمزد و مصرف سرمایه ثابت است. به عبارتی، در این روش کلیه هزینه های صرف شده برای انجام خدمات خانگی محاسبه می شود. همان گونه که دیدیم، یکی از این هزینه ها دستمزدی است که به نیروی کار مشغول به انجام خدمات خانگی تعلق می گیرد. برای محاسبه این دستمزد براساس زمان تخصیص یافته برای تولیدات خانگی غیربازاری، سه روش عمده وجود دارد.

روش اول، روش «هزینه فرصت» نام دارد. اساس این روش بر این فرض قرار دارد که مدت زمانی که به انجام کارهای خانگی تعلق می گیرد، می توانست صرف فعالیت هایی دیگر شود، منظور فعالیت هایی هستند که همراه با دستمزد و دستاوردهای پولی باشند. به این ترتیب، این روش ارزش زمانی را اساس خود قرار می دهد.

یکی از معایب روش هزینه فرصت این است که در آن به این نکته توجه نمی شود که امور خانگی را چه کسی انجام می دهد. فعالیت های خانگی مشابه برحسب اینکه چه کسی آنها را انجام می دهد، دارای ارزش های متفاوتی خواهند بود. به عنوان مثال، ارزش کار خانگی انجام شده توسط یک استاد دانشگاه، متفاوت است از ارزش همان کار زمانی که یک فرد بی سواد آن را انجام می دهد.

گزینه دیگر برای تعیین دستمزد کار خانگی، روش «هزینه جایگزینی» است. در این روش مبنای دستمزدها، درآمدها و افرادی هستند که می توان آنها را از لحاظ منطقی براساس بازار جایگزین خدمات و فعالیت های غیر بازاری کرد. به عنوان مثال، دستمزد یک آشپز به عنوان یک حرفه را می توان به شکل منطقی جایگزین طبخ غذای خانگی کرد.

مشکل این روش این است که باید توجه داشت کیفیت خدمات ارایه شده در خانه عموما پایین تر از کیفیت خدمات مشابه به شیوه تخصصی است. ضمن آنکه در تعیین دستمزد فعالیت غیربازاری به کمک جایگزینی نرخ دستمزد بازاری باید مالیات ها، هزینه های تامین اجتماعی و مسایلی از این دست را نیز در نظر داشت.

روش دیگر که برای تعیین ارزش اقتصادی کار خانگی مورد استفاده قرار می گیرد، روش «تعیین حداقل دستمزد» است. سازمان بین المللی کار، برای حفاظت و صیانت از نیروی کار همه ساله رقمی را متناسب با نرخ تورم توسط دولت های بسیاری از کشورهای عضو به عنوان حداقل دستمزد تعیین می کند. به نظر می رسد که این شیوه، راه حلی ملموس تر، عینی تر و کارآتر از شیوه های هزینه فرصت و هزینه جایگزینی است. حال که مشخص شده کار خانگی زنان در چرخه اقتصادی دارای ارزش و ارزش آن با برابرهای پولی قابل محاسبه است، مساله حمایت از زنان خانه دار و ارزش کار آنها خود را به عنوان مساله ای ضروری مطرح می کند.

شیوه های حمایتی ارزش کار زنان خانه دار

برای حمایت و صیانت از ارزش کار خانگی زنان گزینه ها و روش های گوناگونی مطرح است که از این میان تدوین طرح هایی برای توانمندسازی زنان خاصه از طریق سازمان های مردم نهاد و همچنین بیمه زنان خانه دار، راهکارهایی عمده و قابل دستیابی محسوب می شود.

الف) طرح بیمه زنان خانه دار: بیمه های اجتماعی به دلیل پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خود از اولویت های سیاسی و اجتماعی جامعه مدنی به حساب می آیند.

زمانی که بیمه را در ارتباط با شغل و فعالیت های اقتصادی در نظر می گیریم و این فعالیت ها را در چارچوب نظام اقتصادی و سیستم حساب های ملی تعریف می کنیم، نظام بیمه اجتماعی تنها شامل افراد مزد و حقوق بگیر می شود. با توجه به مطالب گفته شده، زنان خانه دار به دلیل آنکه تولیدات حاصل از فعالیت های آنها در زمره تولیدات بازاری قرار نمی گیرد، جزو افراد مزد و حقوق بگیر دسته بندی نمی شوند، هر چند که خانه داری از انواع فعالیت هایی تشکیل یافته است که هر کدام به طور مجزا و بنا به تعریف اجتماعی شغل محسوب شده و صاحبان این مشاغل تحت حمایت قانونی و نظام بیمه های اجتماعی قرار دارند.

زن خانه دار در درآمد خانه سهیم است، در واقع، او درآمدی پنهان دارد که باید به این درآمد پنهان، هویت بخشید و آن را علنی ساخت. در این راستا، یکی از روش های حمایتی از زنان خانه دار تامین امکانات بیمه برای آنها است. وجود بیمه مستقل برای زنان خانه دار نه تنها می تواند از نگرانی ها و دغدغه های اقتصادی و اجتماعی این قشر بکاهد، بلکه می تواند به حفظ و تحکیم بنیان خانواده کمک برساند.

در ایران با توجه به تصریح قانون اساسی در اصل ۲۹ که «برخورداری از تامین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کارافتادگی، بی سرپرستی، در راه ماندگی و حوادث و سوانح و نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت های پزشکی به صورت بیمه و غیره» را حقی همگانی می داند، اقداماتی جهت فراهم ساختن امکان بیمه برای زنان خانه دار انجام شده است؛ اما این طرح ها و اقدامات پیشنهادی غالبا با شکست مواجه شده اند.

در سال ۱۳۸۱، اجرای طرح بیمه زنان خانه دار بر عهده سازمان بهزیستی کشور قرار گرفت. براساس این طرح زنان خانه دار می توانستند با سرمایه گذاری پنج ساله، بعد از بیست سال تا پایان عمر مستمری دریافت کنند. این طرح موفق شد در قانون بودجه سال ۱۳۸۱ اعتبار دریافت کند و به مدت سه سال به طور آزمایشی ادامه پیدا کرد، اما در نهایت، به دلیل کافی نبودن اعتبارات و تحمیل بار مالی به دولت نافرجام ماند.

در سال ۱۳۸۷، یک بار دیگر طرح بیمه زنان خانه دار مورد توجه قرار گرفت. در این دوره، دولت وقت، وزارت رفاه را مسوول بررسی و پیگیری این طرح کرد، اما این بار نیز پس از کش و قوس های فراوان میان مرکز امور زنان دولت نهم، بیمه تامین اجتماعی و هیات دولت راه به جایی نبرد و مسکوت باقی ماند.

عوامل چندی در ناتمام ماندن این طرح ها و اقدامات دخیل هستند. شاید مهم ترین مشکلی که بر سر راه اجرای طرح بیمه زنان خانه دار وجود دارد این باشد که جامعه به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، توانایی پذیرش فعالیت های این افراد به عنوان شغل را ندارد. مقطعی بودن طرح ها و مستمر نبودن آنها نیز از دیگر موانع اصلی بر سر راه بیمه زنان خانه دار است. از عوامل دیگر ناکامی این طرح ها می توان به «تناسب نداشتن بیمه های تامین اجتماعی با وضعیت شغلی و درآمدی زنان خانه دار، میزان سهم بیمه شونده، انتخاب جامعه آماری گسترده به عنوان پایلوت طرح، طراحی نکردن مکانیزم تخصصی و سازوکار بیمه ای و تعیین نکردن دستگاه های خاص و ثابت به عنوان متولی» (۱) اشاره کرد.

ب) سازمان های مردم نهاد (سمن) و تدوین برنامه های توانمندسازی زنان: هدف سازمان های مردم نهاد، بهبود وضعیت زنان است. سازمان های مردم نهاد مرتبط با حوزه زنان و خانواده بستر و فرصتی را فراهم می آورند که می توان با تکیه بر آنها فرهنگ تعاون و همکاری را توسعه و ترویج داد. سازمان های مردم نهاد حوزه زنان و خانواده بنا به تعریف «به تشکل هایی اطلاق می شوند که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیرحکومتی به صورت داوطلبانه برای زنان و خانواده با رعایت مقررات مربوطه، تاسیس شده و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی است.» سازمان های مردم نهاد امور زنان و خانواده دارای پنج ویژگی است. اولین ویژگی، سازمان یافتگی آنها است.

این سازمان ها باید از لحاظ ساختاری از ثبات کافی برخوردار بوده و دارای اساسنامه قانونی تاسیس باشد. برخورداری از ساختار سازمانی داخلی نیز به عنوان بخش مهمی از خصلت سازمان یافتگی آنها در نظر گرفته می شود. ویژگی دوم این سازمان ها غیرحکومتی بودن آنها است. به آن معنا که سازمان های مردم نهاد از حیث سازمانی باید از دولت جدا باشند. این سازمان ها نمی توانند از نمایندگان حقیقی یا حقوقی دولتی عضو بپذیرند و بالطبع، این نمایندگان نمی توانند مدیریت چنین سازمان هایی را بر عهده داشته باشند. داوطلبانه بودن، ویژگی سوم سازمان های مردم نهاد است. اعضای داوطلب مسوولیت تاسیس این سازمان ها را بر عهده می گیرند و در عضویت و اداره سازمان های مردم نهاد هیچ گونه زور و اجباری در کار نیست.

سازمان های مردم نهاد، سازمان هایی غیرانتفاعی هستند. به آن معنا که این سازمان ها از نظر مالی خودگردان بوده و سود حاصل از فعالیت های اقتصادی و درآمدزای آنها به هیچ یک از اعضای موسس و اداره کننده تعلق نمی گیرد، بلکه این درآمدها در جهت اهداف و ماموریت های سازمان مربوطه هزینه می شود. ویژگی پنجم سازمان های مردم نهاد، غیرسیاسی بودن آنها است. یعنی اینکه سازمان ها به هیچ یک از احزاب و تشکل های سیاسی وابسته نبوده و هیچ گونه فعالیت سیاسی ندارند.

تدوین برنامه های توانمندسازی زنان توسط سازمان های مردم نهاد باید هدفمند باشد. از طرفی، تدوین این طرح ها باید با توجه به نیاز گروه های هدف صورت پذیرد. برنامه توانمندسازی زنان خانه دار شامل آموزش مهارت های مدیریت بهتر خانواده است که در این راستا، می توان به آموزش روش های تحصیل بودجه خانواده و مباحث مربوط به اقتصاد خانه و خانواده اشاره کرد.

از دیگر این برنامه ها، در جهت توانمندسازی زنان می توان به آموزش مهارت های اجتماعی و ارتباطی اشاره کرد. به عنوان مثال، آموزش روش های مختلف جهت رویارویی با مشکلات و آموزش شیوه های همکاری زنان خانه دار با انجمن اولیا و مربیان مدارس از نمونه های این مهارت ها هستند. سازمان های مردم نهاد می توانند در بالا بردن سطح آگاهی زنان خانه دار نسبت به حقوق قانونی خود نقش ویژه ای ایفا کنند. در مورد زنان سرپرست خانواده، بدسرپرست و خودسرپرست، برنامه های توانمندسازی می تواند حوزه متفاوتی را در بر گیرد. به عنوان مثال، این برنامه ها می تواند شامل آموزش مهارت های فنی و حرفه ای، ارتقای توانایی مشارکت این زنان در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و مواردی از این دست باشند.

 

نتیجه گیری

تاثیر کار خانگی زنان را می توان از زوایای متفاوتی مورد بررسی قرار داد. زنان خانه دار وظیفه تربیت انسان ها را برعهده دارند. امروزه، توجه بیش از پیش به سرمایه انسانی در چرخه تولید، سبب شده که به نقش زنان خانه دار در پرورش نیروی کار سالم توجه بیشتری شود. علاوه بر این، زن خانه دار به عنوان مدیر خانه می تواند تاثیر قاطعی در مسایلی از قبیل کنترل جمعیت، سلامت خانواده و فرهنگ صرفه جویی ایفا کند. با این وجود، این موارد تنها مبین تاثیر غیرمستقیم زنان خانه دار در چرخه اقتصادی جامعه است.

در کنار این نقش غیرمستقیم، زنان خانه دار به طور مستقیم نیز در فعالیت های اقتصادی جامعه دخالت دارند، اما با این حال آمار و ارقام نشان دهنده میزان پایین مشارکت زنان در فعالیت های اقتصادی نسبت به مردان است. بنا بر آمار اعلام شده در سال ۱۳۸۰، ۳۱/۸۸ درصد جمعیت افراد غیرفعال و تنها ۶۹/۱۱ درصد جمعیت فعال را زنان تشکیل می دهند. به نظر می رسد عدم محاسبه کار خانگی زنان موجب شده است نقش آنان در فعالیت های اقتصادی جامعه تا به این پایه کمرنگ جلوه کند. زنان خانه دار جزو افراد غیرفعال اقتصادی طبقه بندی می شوند و تولیدات آنها محصولاتی غیربازاری تلقی می گردد.

این به آن معنا است که آنها در ارقام و محاسبات مربوط به تولید ناخالص داخلی لحاظ نمی شوند. مطالعاتی در ایالات متحده و کانادا در دهه های ۸۰ و ۹۰ میلادی، ارزش کار خانگی زنان در تولید ناخالص را محاسبه کرده و نشان داده اند. در ایران نیز طی پژ وهش های گسترده ای در سال ۱۳۸۳، میزان مشارکت زنان در فعالیت های اقتصادی محاسبه شد.

 

برای تعیین ارزش کار خانگی زنان ۲ رویکرد عمده وجود دارد: رویکرد اول که مبنای آن قیمت های بازاری کالاها و خدمات هم نوع است، «رویکرد ستانده» خوانده می شود و رویکرد دوم که متوجه هزینه های کالاها و خدمات تولیدشده است، «رویکرد نهاده» نام دارد. از آنجا که در ارزیابی کار خانگی زنان یکی از هزینه های موجود، دستمزد آنها است، بنابراین باید به شیوه هایی برای تخمین مقدار این دستمزد اندیشید.

سه روش عمده برای این کار در دسترس است. یکی روش هزینه فرصت که همان طور که از نامش پیدا است برای تعیین دستمزد زنان خانه دار، ارزش زمانی را که صرف انجام امور خانگی می شود، در نظر می گیرد. دوم، روش هزینه جایگزینی که دستمزدهای بازاری را به صورت منطقی جایگزین دستمزد کار خانگی زنان می کند. سرانجام، روش تعیین حداقل دستمزد است که بنا به معایب ۲ روش اول، به نظر می رسد منطقی ترین شیوه برای محاسبه دستمزد زنان خانه دار باشد. بعد از آنکه مشخص شد کار زنان خانه دار در تولید ناخالص داخلی دارای ارزش و ارزش آن قابل محاسبه است، ضرورت حمایت از این فعالیت ها به ۲ شیوه طرح بیمه زنان خانه دار و توانمندسازی آنان به وسیله سازمان های مردم نهاد مورد بررسی قرار گرفت.

طرح بیمه زنان خانه دار در ایران، در مقاطع مختلف مطرح و با شکست مواجه شد. از عمده دلایل ناکامی این طرح ها و اقدامات می توان به عدم پذیرش کار زنان خانه دار به عنوان شغل و نیز مقطعی بودن و عدم استمرار پیشنهادهای مذکور اشاره کرد. تدوین برنامه های توانمندسازی زنان در راستای بالابردن میزان مشارکت زنان در عرصه های اجتماعی و اقتصادی و آگاه ساختن این قشر نسبت به ظرفیت ها، حقوق و نقش خود در اجتماع، از دیگر راهکارهای حمایتی است. در این نوشته به نقش سازمان های مردم نهاد در این زمینه اشاره شد؛ سازمان هایی که بنا به تعریف سازمان هایی غیرحکومتی، داوطلبانه و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی هستند. تدوین برنامه های توانمندسازی زنان توسط این سازمان ها باید معطوف به گروه های هدف معین باشد.

علی سیاح

منابع

میرجلیلی، فاطمه، با همکاری محبوبه محمدعلی، بررسی ارزش اقتصادی کار خانگی زنان و شیوه‌های حمایت از آن، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۶.

میرجلیلی، فاطمه، گزارشی درباره نقش زنان خانه‌دار در اقتصاد و تولید ناخالص داخلی کشور(GDP)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۴.

باجلان، اکرم، با همکاری آسیه ارحامی، بررسی عملکرد مرکز امور زنان و خانواده (در رابطه با سازمان‌های مردم‌نهاد زنان و خانواده)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲.

امیر آفتابی، زهره سادات، از بیمه زنان خانه‌دار چه خبر؟، نشریه اجتماعی اقتصادی اقتصاد زنان، سال اول، شماره ۱، آبان و آذر ۱۳۹۲، صص ۲۵-۱۴.

مقیمی، سیده فاطمه، بهره‌بر، زهره، حفظ جایگاه زنان مستعد در مسیر موفقیت، نشریه اجتماعی اقتصادی اقتصاد زنان، سال اول، شماره ۱، آبان و آذر ۱۳۹۲، صص۳۵-۲۷.

پاورقی:

۱- امیر آفتابی، زهره سادات، از بیمه زنان خانه‌دار چه خبر؟، نشریه اجتماعی اقتصادی اقتصاد زنان، سال اول، شماره ۱، آبان و آذر ۱۳۹۲، ص۲۴.