سخن اسمیت

 

 

 

آدام اسمیت را به عنوان پدر علم اقتصاد می شناسند. اکثر مردم او را به عنوان مثال اعلای طرفداری از بازار آزاد می شناسند، اما اسمیت عمدتا غلط خوانده و فهمیده شده است. این متن می خواهد مواردی را نشان دهد که مردم، اسمیت را به اشتباه می خوانند و می فهمند و سعی می کند در آن موارد مراد اصلی اسمیت را ارائه دهد.

 

اسمیت بذر دغدغه های خویش را کاشته است. او تمایل داشت قطعات کوتاه و پرمغز بنویسد که سبب می شد فهم اندیشه هایش مستعد اعوجاج شود. یکی از بهترین قطعات نغز او این است:

به خاطر خیرخواهی قصاب و ساقی و نانوا نیست که ما می توانیم از قوتمان مطمئن باشیم، بلکه این نتیجه پیگیری منافع خودشان است.

روزنامه نگاران و اقتصاددانان به وفور از این عبارت استفاده می کنند. بسیاری از مردم فکر می کنند که اسمیت به دفاع از خودخواهی صرف پرداخته است. در واقع، بنا به ادعای آتول فیتزجیبونز، یک تاریخ اقتصاددان، خواننده معنای این عبارت را تنها درون متن می تواند بفهمد و تحلیل های عمیق تر نشان می دهد که اسمیت به نکته ظریفی اشاره کرده است نه اینکه از خودخواهی صرف دفاع کرده باشد.

اسمیت، در کتاب «نظریه احساسات اخلاقی» که دومین کتاب مشهور او است، جایگاه فیلسوفان در اجتماع را مورد بحث قرار می دهد. او مدعی است اگر آنها [فیلسوفان] تنها به دنبال منافع خود باشند، وضعیتی خودمتناقض و نامنصفانه پیش می آید. در عوض فیلسوفان باید حس وظیفه اجتماعی را ترویج کنند تا بتوانند در حل پرفشارترین معضلات جهان مفید باشند، اما قصاب ها و نانواها نیازی به این همه بلندطبعی ندارند برخلاف فیلسوفان، آنها با عمل بر مبنای پیگیری منافع شخصی شان می توانند مفید واقع شوند. بنابراین، آن طور که آقای فیتزجیبونز مدعی است، وقتی اسمیت به «منافع خودشان» اشاره می کند، در واقع می خواهد مدعی شود که «همه گروه های اجتماعی با انگیزه های ذهنی یکسان عمل نمی کنند.» اسمیت قطعا نمی خواهد این حدس را پیش گذارد که پیگیری منافع، تنها رانه رفتاری انسان است.

شواهد دیگری هست به نفع اینکه اسمیت نگاهی پیچیده تر از آنچه مردم به او نسبت می دهند به کنش انسانی داشته است. این عبارت در صفحات آغازین «نظریه احساسات اخلاقی» ظاهر می شود:

انسان هر چه خودخواه باشد، باز هم بدیهی است که برخی اصول در طبیعت او هست که او را به خوشبختی دیگران علاقه مند می کند و انتقال شادی دیگران به او را ضرورت می بخشد، هرچند تنها چیزی که به او برسد تنها لذت دیدن آنها باشد.

اسمیت وقتی به «دست نامرئی» اشاره می کند نیز اندیشه های مشابهی را در نظر دارد. این استعاره امروز به این معنا به کار می رود که افراد وقتی به صورت مستقل خودخواهانه عمل می کنند، بهترین نتیجه ممکن حاصل می شود، اما این تفسیر نادرستی از اسمیت است. اصطلاح «دست نامرئی» تنها سه بار در آثار اسمیت به کار رفته است. بنا به ادعای اما روتشیلد، متخصص اندیشه اقتصادی قرن هیجدهم، استفاده اسمیت از این اصطلاح «در هر سه جا کنایه آمیز است.»

در مورد خودخواهی نیز همین طور است. تونی آسپرومورگس از دانشگاه سیدنی می گوید: اندیشه اسمیت در مورد تقسیم کار، انقلابی بوده است. اسمیت معروف ترین کتابش یعنی «ثروت ملل» را با بحث درباره یک کارخانه سنجاق شروع می کند:

ده نفر می توانند بالغ بر پنجاه و هشت هزار سنجاق در روز تولید کنند... اما اگر آنها به صورت جداگانه کار کنند، قطعا هیچ یک نمی توانند بیست و شاید حتی یک سنجاق در روز تولید کنند.

او گمان می کرد که «تقسیم کار و شراکت مناسب فعالیت های مختلف» راهی طوفانی برای موفقیت کسب و کار است.

اما اسمیت دغدغه بهره وری اقتصادی به معنایی که رایج است نداشته است. در واقع او فکر می کرد تقسیم کار می تواند اثراتی منفی هم برای افراد و هم برای جامعه داشته باشد. در بخش آخر «ثروت ملل» اسمیت حدس می زند که در نتیجه تقسیم شدید کار، کارگران «فرصتی برای به کار بستن فهمشان یا آزمون و خطای ابداعاتشان» نخواهند داشت و در نتیجه «تا جایی که یک مخلوق انسانی می تواند، احمق و غافل می شوند.» آقای راتشیلد و آمارتیا سن می گویند، اسمیت برای مبارزه با این خطرات از یک نظام آموزش عمومی قدرتمند دفاع می کرد. اسمیت فکر می کرد که می توان «تقریبا همه مردم» را آموزش داد، حتی برای علوم «بسیار والا». اسمیت همچنین نگران اثرات تفرقه انگیزی بود که تقسیم کار شدید اقتصادی می توانست بر روابط انسانی بگذارد. او از دولت می خواست که برای «تفریحات عمومی» هزینه کند، چون معتقد بود چنین کاری می تواند به اتحاد مردم غنی با فقیر کمک کند. اسمیت معتقد بود هر جامعه متمدنی باید بتواند رفاه فیلسوفان را نیز به اندازه قصاب ها، ساقی ها و نانواها فراهم کند چون همه آنها در جامعه به انحای مختلف مشارکت دارند حتی اگر برخی از آنها تولید اقتصادی نداشته باشند. عموما به این اندیشه اسمیت به عنوان «طبقه بندی اجتماعی کار» اشاره می شود.

هیچ کدام از مواردی که ذکر شد به معنای ضدبازار بودن اسمیت نیست یا اینکه او مارکسیست باشد؛ چنان که برخی گهگاه مدعی می شوند. هدف ذکر این موارد این بود که نشان دهد اسمیت از آن دست متفکرانی نیست که بتوان او را در نقل قول ها درک کرد، زیرا نقل قول های منفرد از او عمدتا به فهم معوج از او منجر شده است و می شود.

یاسر میرزایی