تاریخچه یک خیابان اقتصادی / خیابان تخت جمشید، وال استریت ایران

نبض اقتصاد ایالات متحده آمریکا در این خیابان مشهور می‌زند؛ همان خیابانی که در روزهای بحران اقتصادی این کشور، نام آن بیشتر شنیده شد و بر اهمیت اقتصادی این خیابان تاکید داشت؛ وال استریت (Wall Street) نام خیابانی در بخش جنوبی جزیره منهتن (در ایالت نیویورک آمریکا) است که در طول چند قرن اخیر، این نام به نماد بازارهای مالی آمریکا و جهان تبدیل شده‌است. اما چرا برای مطلع این گزارش از نام این خیابان شروع کردیم؟

 

 این خیابان تنها یک نام نیست و به نوعی مفهومی است که با کنار هم قرار دادن ساختمان‌های تجاری مهم بزرگترین اقتصاد جهان معنی می‌یابد.

 

 خیابانی که با تمرکز بزرگترین دفاتر اقتصادی جهان حکایتی مفصل دارد و در جهان یک الگوست. اما در این حوزه می‌دانستید که تجار ایرانی هم با الگو برداری از همین ایده می‌خواستند در کشورمان وال‌استریت ایرانی بسازند؟ صحبت از تاریخ تجارت ایران و ساختمان‌هایی است که در بررسی تاریخی آنها (در حوزه بازرگانی و سیاست) می‌توان گفت که پایه‌های این اندیشه اقتصادی بوده‌اند. بحث از ساختمان اتاق بازرگانی ایران و خیابان مهمی در مرکز شهر تهران است؛ 

 

ساختمانی که امروز در خیابان شهید طالقانی و نبش خیابان موسوی به‌عنوان محل همنشینی بازرگانان ایرانی شناخته شده است. این ساختمان برای خود گذشته‌ای مبسوط و خواندنی دارد که با بررسی تاریخچه ساختمان‌های استفاده شده در این حوزه ما را به نکاتی جالب توجه می‌رساند.

 

 در بررسی تاریخچه این ساختمان می‌توان به ریشه‌های خیابانی رسید که با ایده‌ای جالب ساخته اما دنبال نشد. سخن از تاریخی است که با مستندات موجود، به ما می‌گوید که قرار بوده تا خیابان شهید طالقانی (تخت‌جمشید سابق) خیابانی باشد که قلب اقتصاد ایران در آن بتپد و محلی برای تجمع فعالیت بازرگانان ایرانی و حتی خارجی شود. برای بررسی مستندات این موضوع باید از اولین مکان همنشینی تجار تهرانی آغاز کرد و از خانه مصطفی تاجر تهرانی به‌عنوان نخستین محل گردهمایی تجار تهرانی گفت تا بدان‌جا برسیم که محل قرارگیری ساختمان کنونی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و خیابان طالقانی چگونه و با چه هدفی ساخته شد.

 

آغاز گردهمایی بازرگانان از خانه تجار

 

فریدون آدمیت در صفحه ٩٥ کتاب «آثار و افکار منتشر نشده در ایران عهد قاجار» درباره سابقه تشکیل اتاق بازرگانی در ایران می‌نویسد: مجلس وکلای تجار ایران ١٤ مرداد ١٢٦٣ برابر با ١٢ شوال ١٣٠١ هجری‌قمری و ٤ آگوست ١٨٨٤ تشکیل شد. (١) به گفته او، جلسات وکلای تجار در این دوره در منزل مصطفی تاجر تهرانی تشکیل می‌شد که در بافت قدیم تهران، نزدیک مسجد شاه و خیابان بوذرجمهری قرار داشت.

 

در این خصوص و برای تشکیل این جلسات، حاج محمدحسن امینالضرب (پدر حسین امین‌الضرب) به‌عنوان اولین رئیس مجلس وکلای تجار ایران (مجلس تجارت ایران)، نقش برجسته‌ای را ایفا کرده است زیرا او از فعالان نامدار حوزه تجارت و پویشگری در این حوزه بوده که به دلیل سفرهای خود در جهان تحقیقات گسترده‌ای برای توسعه تجارت در این سرزمین کرده است.

 

رونمایی فرمان مشروطه در خانه تاریخی تجار

 

تشکل‌گرایی فعالان اقتصادی در مجلس وکلای تجار ایران علاوه‌بر مسائل تجاری محل شکل‌گیری حمایت اقتصادیون از جنبش مشروطه ایران هم شد (٢) زیرا به استناد اسناد تاریخی موجود، توافق تجار در همین مجلس وکلای تجار زمینه دایمی حمایت مادی و معنوی از مشروطه‌خواهان در تهران و تبریز شد.

 

تجار معروف و خوشنامی چون حاج مهدی کوزه‌کنانی در تبریز، حاج محمدحسین امین‌الضرب در تهران، معین‌التجار بوشهری و حاج محمدحسین کازرونی در اصفهان نام‌هایی هستند که در پیروزی مشروطیت نقش موثری ایفا کردند. در اهمیت ساختمان‌های تجاری بازرگانان همین بس که خانه حاج امین‌الضرب (محل تشکیل جلسات تجار تهرانی) محل رونمایی از فرمان مشروطیت شد و در این عرصه تاریخ‌ساز. خانه‌ای که در محدوده سه‌راه امین حضور قرار دارد و هم‌اکنون هم دراختیار وراث وی است و به دلیل علاقه شدید حاج امین‌الضرب به ثبت وقایع، در این ساختمان اسناد معتبری درخصوص جلسات آن دوره تجار در این ساختمان تاریخی وجود دارد.

 

در ادامه این روایت به‌ سال ١٢٨٥ می‌رسیم که شروع مجلس مشروطه (به روش انتخابی و شیخوخیت) است. در این ایام برخی از همین تجار به مجلس می‌روند؛ حاج محمدحسین امین‌الضرب (بعد از فوت پدر) و حاج معین‌التجار بوشهری و تنی چند از تجارت به عرصه سیاست و خط‌دهی بیشتر کشور می‌رسند.

 

اتاق تجارت و اولین ساختمان رسمی

 

مهم‌ترین تاثیر حضور اقتصادیون در سیاست هم، شکل‌دهی زمینه پیدایش اتاق بازرگانی (به شکل امروزی)، پس از انقلاب مشروطه بود؛ ‌سال ١٢٩٣ با نوشتن پیش‌نویس اتاق‌های تجارت ایران، کار سازماندهی مجلس وکلای تجار ایران آغاز شد و در سال ١٣٠٤ خورشیدی به تصویب مجلس وقت رسید. از این پس جلسات تجار که در خانه تجار برگزار می‌شد، با نام اتاق‌های تجارت تشکیل جلسه داد. (از حدود سال‌های ١٣٠٧ تا ١٣٠٨ خورشیدی)

 

اولین ساختمان اتاق تجارت تهران هم در آن دوره در خیابان لاله‌زار و در کوچه برلن واقع شد که در جغرافیای کنونی حوالی خیابان فلسطین قرار دارد. (حوالی سال‌های ١٣٠٨ تا ١٣١٠)

در ادامه هم با توسعه فعالیت‌ها، دومین ساختمان اتاق در چهارراه وزارت جنگ(عمارت انتخابیه) شکل گرفت که ساختمانی بزرگتر بود و برای چند دوره مورد استفاده اتاق تجارت قرار گرفت. (سال‌های حوالی ١٣١١ تا ١٣١٥)

 

کوچه بن‌بستی که دیگر بازرگان ندارد

 

اما با شروع دهه ٢٠ خورشیدی، توسعه فعالیت اتاق تجارت تهران منجر به رونمایی از ساختمان دیگر در این حوزه شد. ساختمانی واقع در خیابان حافظ (خیابان جامی، کوچه کسرا) ساختمان چهارم اتاق تجارت نام گرفت. از اواخر دوره پهلوی اول تا ‌سال ١٣٤٦محل برگزاری نشست‌های اتاق تجارت در این ساختمان بود که بعدا به اتاق بازرگانی تغییر نام داد. زمین یک تا ٢ هکتاری کنار این ساختمان، از خصیصه‌های بارزی بود که کار چاپ مجله اتاق در سوله آن انجام میشد.

 

ساختمان اصلی هم ٢ بخش داشت؛ در بخش میانی‌اش با عمارتی باشکوه و ٢ طبقه محل حضور هیأت‌رئیسه اتاق و برگزاری جلسات بود که در کنار بخش عمومی، اداری و صدورکارت قرار داشت.

ویژگی مهم این ساختمان هم باغی بود که در آن قرار داشت و به مناسبت‌های خاص محل خوبی می‌شد برای جلسات و اجتماعات خاص که در فضای باز برگزار می‌شد. مهم‌ترین رخدادی که در این فضا شکل گرفت جلسه علنی علی امینی نخست‌وزیر سال‌های ٣٩ و ٤٠ خورشیدی بود که کابینه‌اش با تجار در همین باغ نشست داشت.

 

براساس اطلاعات موجود، ساختمان کوچه‌کسرا تا سال‌های ١٣٤٥ که ادغام اتاق‌های بازرگانی و صنایع و معادن ایران صورت می‌گیرد محلی برای برگزاری جلسات هیأت‌رئیسه بوده و به همین دلیل هم کوچه بن‌بست ضلع جنوبی کوچه کسرا به نام بن‌بست بازرگانان نامگذاری می‌شود.

 

 این کوچه که هم‌اکنون هم به نام بازرگانان مزین است در حافظه تاریخی تجارت ایران معنایی خاص دارد اما اکنون که این ساختمان در ید اختیار بانک صادرات ایران است شاید برای عابران این سوال را پدید آورده باشد که چرا دلیل وجود این نام چه بوده است. به هر سو، پس از ادغام اتاق‌های صنایع، معادن و بازرگانی بود که اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران شکل گرفت و ساختمان کوچه کسرا به بانک صادرات فروخته شد. پس از مدتی از فروش این ساختمان در‌ سال ١٣٤٦ هم، در بخش باغ این زمین، ساختمانی مرتفع ساخته شد که هم‌اکنون توسط بانک صادرات به سازمان بازرسی کل کشور اجاره داده شده است.

 

در ضلع جنوبی این ساختمان هم تعاونی مصرف فرهنگیان در جای انتشارات و چاپخانه اتاق تهران قرار دارد و ساختمان تاریخی اتاق اکنون تنها نامی از گذشته را بر همان بن‌بست دارد و بس.

 

ساختمان پنجم در آغاز دوران تازه اقتصادی

 

اما در ادامه بررسی ساختمان‌های بازرگانی ایران که ارتباط مستقیم با بخش تجارت کشور دارد به پنجمین ساختمان گردهمایی اتاق بازرگانی ایران می‌رسیم که ساختمان کنونی این اتاق در خیابان طالقانی است. زمین این ساختمان ٣‌هزار مترمربع وسعت دارد و پیش از ساخت ساختمان کنونی خانه ویلایی آقای قندی(عضو هیأت نمایندگان اتاق) مالک کارخانه روغن نباتی بود.

 

او ‌سال ١٣٤٦ ملکش را به قیمت هر مترمربع ٨هزار ریال (قیمت نهایی ٢‌میلیون و ٤٠٠‌هزار تومان) به محمد خسروشاهی، رئیس اتاق بازرگانی اتاق تهران فروخت تا مقدمات ساخت ساختمان کنونی اتاق بازرگانی آغاز شود.

 

ساختمان قدیمی و ویلایی قندی در این ساخت‌وساز حفظ شد چرا که این ساختمان ازجمله ساختمانهای مدرن آن روزها بود که حتی سونا و جکوزی نیز داشت؛ جالب آن‌که این روزها، اتاق چین در محل استخر و سونای همین مکان قرار دارد (سابق‌تر هم واحد آموزش اتاق در آن قرار داشت).

 

ویژگیهای ساختمان کنونی اتاق

 

اما درخصوص ساخت ساختمان اصلی اتاق که بارها و به تدریج مورد بازسازی و به‌روز رسانی قرار گرفته، طراحی این بنا بسیار مورد توجه است.

 

در ساخت ساختمان ١٠ طبقه اتاق بازرگانی (دهه٤٠) چند نکته کلی رعایت شد. ساختمان اصلی در ضلع جنوبی زمین و در فضایی چهارگوش و مستطیل‌شکل ساخته شد و تلاش وحدت گونه‌ای شد تا شکل مکعب مستطیل از طراحی تا ساخت و حتی مبلمان و تزیینات ساختمان، ‌هارمونی مستطیلی پدید آورد. برای تزیینات و کف این بنا هم، سازندگان با هوشمندی خاصی سنگ استحصالی یک قله را در حوالی بیرجند خریداری کردند تا سنگ استفاده‌شده در این ساختمان یکسان و یک رگه باشد. پس از ساخت هم تلاش شد تا تزیینات این ساختمان به صورت متحدالشکل و با استفاده از اشکال مستطیلی ساخته شود که هم‌اکنون می‌توان نمونه‌های آن را در تابلوهای سمبلیک مستطیل شکل اتاق‌های هیأت‌رئیسه دید که نمادی از صنعت ایران هستند. گفتنی است از سال ١٣٤٩ جلسات اتاق بازرگانی و صنایع و معادن در این ساختمان برگزار می‌شود.

 

ساختمان ١٩‌میلیون تومانی

اتاق صنایع و معادن ایران

 

اما درنهایت برای جمع‌بندی ساختمان‌های مرتبط با اتاق بازرگانی باید به ساختمان اتاق صنایع و معادن ایران هم اشاره کرد که در‌ سال ١٣٤٣ توسط قاسم لاجوردی، نایب‌رئیس اتاق صنایع و معادن ایران ساخته شده و توسط شریف امامی، نخست‌وزیر وقت افتتاح شده بود هم اشاره داشت. این ساختمان که روبه‌روی هتل انقلاب فعلی قرار داشته است در سال ١٣٤٨ که ادغام این اتاق با اتاق بازرگانی صورت گرفت به قیمت ١٩‌میلیون تومان به بانک ایران و ژاپن فروخته شد. هم‌اکنون این ساختمان متعلق به بانک تجارت است و تابلویی برجسته از جنس مس با نقش و نگارهای سنتی و صنعتی به یادگار از آن دوران را در یکی از دیوارهای خود دارد.

 

خیابان طالقانی مرکز فرماندهی اقتصاد

 

حال باید به زاویه دیگر درخصوص ساختمان‌های اتاق بازرگانی اشاره داشت که تاکنون کمتر به آن اشاره شده است. بازگشت به سال‌های آخر دهه‌های ٤٠ و ٥٠ خورشیدی به خوبی نشان می‌دهد که در محدوده خیابان تخت‌جمشید (طالقانی) وقایعی هدفمند رخ داده بود و ساختمان اتاق بازرگانی محوری برای توسعه اقتصادی کشور بوده است.

 

در این دوران که تهران رو به رشد و در توسعه شهری بود، خیابان تخت‌جمشید با هدف ایجاد شد که خیابانی اقتصادی رونمایی ‌شود. مقرر بوده تا در حاشیه مراکز تجاری مطرحی چون ساختمان اتاق بازرگانی، نام خیابانی در ایران مطرح شود که چون نمونه آمریکایی‌اش، در منطقه جنوب‌شرقی آسیا خودنمایی کند. چرا که خیابان طالقانی (تخت‌جمشید سابق) که هم‌اکنون ساختمان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در آن قرار دارد، براساس شواهد و قرائن بسیاری مقرر بوده تا به عنوان مرکز فرماندهی اقتصاد ایران و آسیای جنوب‌غربی مطرح شود.

 

مصداق‌های این ادعا نیز به شواهدی بازمی‌گردد که در تاریخچه ساختمان‌های این خیابان وجود دارد؛ دراین‌باره می‌توان ابتدا به وجود دفاتر مهم شرکت‌های پیشتاز اقتصاد ایران در دهه ٤٠ که شاهد رشد اقتصادی بی‌سابقه ١٥‌درصدی در ایران معاصر بوده است، اشاره داشت. وجود ساختمان‌های مهمی که مراکز فرماندهی اقتصاد ایران این دوره محسوب می‌شوند.

 

ساختمان‌های مهم اقتصادی ایران در تخت‌جمشید

 

از جمله ساختمان مرکزی بانک پارس (متعلق به خانواده نیک‌پور) روبه‌روی وزارت نفت فعلی که هدف اصلی تاسیس‌اش، تامین مالی کارخانه‌های درحال تشکیل بود. همچنین ساختمان مرکزی بانک ایران و ژاپن (روبه‌روی هتل انقلاب کنونی)، ساختمان بیمه آسیا در تقاطع طالقانی و سپهبد قرنی که محل دفتر احمد خیامی بوده است.

 

از سوی دیگر در بخش تولید هم جملگی کارخانجات مهم ایران آن عصر در خیابان تخت‌جمشید متمرکز بودند. ساختمان گروه لوازم خانگی پارس الکتریک که تحولی نو برای کالاهای ارزان و تولید داخل بود و متعلق به حاج محمدحسین برخوردار بود (روبه‌روی هتل امیر فعلی) و...

 

همچنین حضور گسترده دفاتر برندهای معتبر جهانی و فروشگاه‌هایشان در این خیابان هم شاهد دیگری بود که نشان از اهمیت رو به رشد این خیابان در اقتصاد آن دوره داشت. زیرا در کنار دفاتر تجاری و بازرگانی کوچک و بزرگ، شکل‌گیری ایده مرکز فرماندهی اقتصاد ایران و آسیای جنوب‌غربی در خیابان تخت‌جمشید با مراکز متعدد دیگر و تمایل اقتصادی‌ها به این خیابان تکمیل می‌شد.

 

تاکید بر موضوع آسیای جنوب‌غربی از این جهت است که عموم این بنگاه‌ها و موسسات اقتصادی با تولیدات خود بازارهای کشورهایی چون حاشیه خلیج‌فارس، عراق، شوروی و... را هدف قرار داده بودند. به‌عنوان نمونه اتوبوس‌های تولیدی ایران‌ناسیونال به کشورهای خلیج‌فارس صادر می‌شد یا جیپ‌های تولیدی جیپ شهباز به عراق و کفش‌های کفش ملی به شوروی و...

 

وجود ساختمان‌های مهمی چون ساختمان گروه فولاد خوزستان، بانک شهریار، شرکت نیشکر هفت‌تپه (متعلق به علی و محمود رضایی) در انتهای خیابان سمیه، ساختمان گروه بهشهر با ٥٧ شرکت زیرمجموعهاش در ابتدای خیابان سپهبد قرنی (هم‌اکنون در اختیار وزارت آموزش و پرورش است) که متعلق به خانواده لاجوردی بود هم اشاره‌های دیگری است بر این واقعیت که خیابان طالقانی کنونی نبض اقتصاد بازرگانی کشور حول محور ساختمان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بوده است. (٣)

 

هتل‌سازی گسترده و مراکز صنایع‌دستی

 

اهمیت دیگر این خیابان که تفکر خیابان اول اقتصادی ایران و آسیایی را متبادر میکند توجه به ساخت هتلهای مدرن (در آن دوره) در این خیابان و اطراف این محدوده است که هنوز هم در این اطراف وجود دارند.

 

هتلهایی چون هتل انقلاب، هتل مرمر، هتل هویزه و... که به دلیل تردد و حضور دایمی تجار ایرانی و خارجی در این محدوده و حضور در ساختمان اتاق بازرگانی شکل گرفته بودند.

همچنین ایجاد مراکز متمرکز خرید صنایع دستی ایران و لوکس فروشیها در خیابان ویلا و درون خیابان طالقانی مهم دیگری است که بر اهمیت حضور تجار ایرانی و خارجی در این خیابان تاکید دارد و نشانی از حمایت بازرگانان ایرانی از صنایع‌دستی در هدیه دادن کالاهای ایرانی داشته و دارد.

 

ایده‌ای که جای کار دارد

 

به‌هرحال، در جمع‌بندی این دیدگاه اگر در دهه ٩٠ خورشیدی هم نگاهی دوباره به این خیابان بیندازیم در مییابیم که در شرایط کنونی هم با وجود تغییرات گسترده در ماهیت این خیابان، باز هم محوریت ساختمان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی جمهوری اسلامی ایران حفظ شده و انبوهی از دفاتر مرکزی مجموعه‌های مهم بانکی چون بانک ملت، بانک تجارت، صادرات در کنار سفارتخانه‌ها و دفاتر تجاری شرکتهای مطرح اقتصادی از این خیابان تصویری اقتصادی به نمایش گذارده و این راه را برای توسعه خیابان طالقانی بازگذارده تا ایدهای مناسب این خیابان را به واقعیتی عینی تبدیل کند؛ رویای ناتمام «مرکز فرماندهی اقتصاد آسیا» که به نظر میرسد شاید بتوان با محوریت ساختمان اتاق بازرگانی به آن جامه عمل پوشاند. ساختمانی که از باورهای پیشگامان اقتصادی ایران و در ‌سال ١٢٦٣ که مجلس وکلای تجار ایران در خانه مصطفی تاجر تهرانی شکل گرفت تا به امروز به این‌ شکل سامان یافته است و جای کار دارد. ایده‌ای که در قامت ساختمان‌ها و یک خیابان رخ‌نمایی می‌کند اما در عمل به ذهن خلاق بازرگانان این سرزمین بازمیگردد. ایدهای خاص به عمقی ١٣٠ساله.

 

حمیدرضا طهماسبی‌پور /شهروند

 

 

 

 

پاورقی:

١- تاریخ ٣٠ساله بانک ملی انتشارات بانک ملی ١٣٣٧

٢-تجار مشروطه و دولت مدرن خانم دکتر سهیلا ترابی نشر تاریخ ایران ١٣٨٤

٣- بررسیهای تاریخی درخصوص ساختمان مشهور لاجوردی‌ها نیز خالی از لطف نیست اگر بدانیم که این ساختمان ازجمله ساختمانهای مشهور این خیابان است که پس از انقلاب اسلامی در‌ سال ٥٧ با محوریت بهزاد نبوی مصادره شد. در ابتدا در همین ساختمان اتاقی به حاج محمود لاجوردی داده شد و پس از مدتی این اتاق هم از او گرفته شد و ساختمان مصادرهای به وزارت صنایع داده شد تا دلیلی شود که وی تا یک‌سال تمام مقابل این ساختمان بنشیند و خواهان بازگشت این ساختمان شود و در ادامه از هتل روبه‌روی این ساختمان (هتل مرمر) به داراییاش نظاره کند.