وضعیت مالیه ایران در دوره قاجار

نگاهی به گزارش ماساجی‌اینووه سفرنامه‌نویس ژاپنی

 

از مسافران ژاپنی که بیش از یک سده پیش به ایران آمده و سفرنامه‌ای هم از خود به یادگار نهاده‌اند، ماساجی اینووه (1947-1876) است که در پاییز سال 1902 میلادی (برابر سال 1281 خورشیدی و 1321 هجری قمری و سال 35 میجی به تقویم ژاپنی: سال سی‌وپنجم بر نشستن امپراتور میجی) از راه ترکستان و قفقاز به ایران آمده و یادداشت‌های خود را از آنچه که دیده و یافته بود پس از یک سال در کتابی منتشر کرده است.
اینووه یکی از پیشگامان ژاپنی سفر به آسیای میانه شناخته شده است.
وی وضعیت مالیه ایران را چنین به تصویر می‌کشد:
عواید سالانه دولت بر اثر تنزل ارزش قران کاهش یافته است. هرچند که رقم درآمد افزایش نشان می‌دهد، درآمد واقعی نه فقط رشد نکرده، بلکه کمتر از پیش شده است. برای نمونه، در سال 1839 م. (1255 هـ.) جمع کل درآمد دولت 34.026.150 قران، برابر 1.835.995 لیره و در سال 1876 م. (1293 هـ.) 50.700.000 قران، معادل 1.950.000 لیره بود. اما در سال 1888 م. (1306-1305هـ.) عواید دولت به 54.487.630 قران که معادل ارزی آن 1.602.510 لیره بود کاهش یافت. دو سال پس از آن، در سال 1890 م. (1308-1307 هـ.)، بر اثر افزایش اندک در بهای نقره، جمع کل عواید دولت معادل 1.775.000 لیره شد؛ اما با تنزل ارزش نقره، باز درآمد دولت کم شد و در سال 1899 م. (1317-1316 هـ.) به معادل 1.500.000 لیره کاهش پیدا کرد. معادل ارزی این درآمد حدود 300.000 لیره کمتر از عواید 60 سال پیش از آن بود؛ اما هزینه سالانه در سال 1888 م. حدود 51.000.000 قران بود و در سال 1896 م. به همان مقدار ثابت ماند. مانده مبلغ به خزانه خلوت شاهی می‌رود.
حدود 82 درصد درآمد سالانه [عواید مالیات است که] به نقد یا به جنس وصول می‌شود. از آنجا که تحصیلداران می‌توانند مبلغ مالیات را به دلخواه معین کنند، رقم عواید پی در پی تغییر می‌کند؛ و از این راه زیان مکرر به دولت وارد می‌آید. تقریبا همه مالیات‌ها به طبقه کارگر و صاحبان حرفه و پیشه تحمیل می‌شود. مالیاتی که از یهودیان و مسیحیان و پارسیان گرفته می‌شود بسیار ناچیز است.
15 درصد از درآمد سالانه دولت نیز از محل عوارض و تعرفه‌های گمرکی عاید می‌شود؛ و مانده آن (سه درصد؟) از عواید پست و تلگراف، اجاره شیلات و معادن و محل‌های دیگر است. در سال 1892 م. (1310-1309 هـ.) دولت ایران با بانک شاهنشاهی ایران که با سرمایه انگلیس تاسیس شده است قراری داد و 500.000 لیره از این بانک وام گرفت که همه آن را تاکنون پس داده است. در سال 1900 م. (1318-1317 هـ.) دولت ایران مبلغ 2.250.000 لیره با بهره 6 درصد در سال از بانک استقراضی روس وام گرفت. سال گذشته، که سال 1901م. بود، دولت ایران مبلغ یک میلیون لیره دیگر از بانک روس قرض کرد، اما همه این پول در اندک زمانی بیهوده خرج و تلف شد و هیچ چاره‌ساز نبود و فقر خزانه دولت روزافزون است. مردم می‌گویند که در این تابستان که شاه به سفر سوم خود به (اروپا و) روسیه رفت، برای گرفتن قرضه سومی به مبلغ دو میلیون [لیره] مذاکره کرد. افسوس که ایران در آینده روزگار سخت‌تری خواهد داشت.
منبع: سفرنامه ایران، ماساجی اینووه (1320ه.ق./ 1902م.)، ترجمه دکترهاشم رجب‌زاده، انتشارات طهوری

 

 

 

 

Read more: http://www.donya-e-eqtesad.com/news/857488/#ixzz3QZXwBtNW