اقتصاد قاینات در جنگ جهانی اول
اقتصاد ولایت قاینات در دوره قاجاریه، به‌ویژه از نیمه دوم حکومت مذکور، عمدتا مبتنی بر تجارت واسطه‌ای بود که خود از موقعیت خاص جغرافیایی این ولایت نشأت می‌گرفت.
موقعیت جغرافیایی ولایت قاینات، مخصوصا کرسی آن بیرجند، سبب شده بود در همه فصول، شاهد رفت و آمد کاروان‌هایی از ولایت‌های مجاور باشد. مشهد، کرمان، یزد، تهران، سبزوار، نیشابور و سیستان همواره با این ولایت ارتباط تجاری داشتند. با وجود این، همان‌گونه که اشاره شد، تجارت قاینات بیشتر جنبه توزیعی و واسطه‌ای داشت، زیرا این ولایت تولیدات محلی قابل توجهی برای صدور نداشت. کالاهایی که از روسیه به بیرجند می‌آمد، معمولا از طریق مسیر بندرعباس یا مسیر سیستان- نوشکی راهی هند انگلیس می‌شد. کالاهای هند بریتانیا نیز به همین صورت از طریق قاینات به بازارهای شمالی به‌ویژه روسیه راه پیدا می‌کرد. مضاف بر این، بازار اصلی چند قلم از کالاهای عمده تجاری قاینات(فرش، زعفران)، هند انگلیس و روسیه بود. پرواضح است که ورود دو قدرت بزرگ انگلیس و روسیه در جنگ جهانی، آسیبی جدی برای اقتصاد ولایت قاینات به دنبال داشت. علاوه بر این، آشفتگی‌هایی که به دنبال درگیری نیروهای انگلیسی با دسته‌های آلمانی در این ولایت نمودار شده بود، راهزنی و غارت را در بسیاری از مسیرهای اصلی تجاری قاینات در پی آورد. این ناامنی به حدی رسیده بود که قافله‌های تجاری بدون محافظ قادر به رفت و آمد در مناطق شرقی ایران به‌ویژه قاینات نبودند. کاهش میزان تجارت خارجی ولایت قاینات، کسادی بازار داخلی را نیز به دنبال داشت؛ تا جایی که بسیاری از خرده تجار و کسبه بیرجند ورشکست شدند. به گزارش ف.هیل (1917م/ 1335ق)بسیاری از کسبه بازار بیرجند در نتیجه کسادی تجارت رو به خدمت نظام آورده و معمولا با قراردادهای سه ساله به خدمت نظامی می‌پرداختند. او توقف بازار صادرات فرش قاینات در سال‌های جنگ را این‌گونه گزارش داده است: «بازار صادرات فرش متوقف شده و تاجران فرش می‌گویند اگر جنگ بیش از چند ماه طول بکشد تمام قالیباف‌ها ورشکست خواهند شد.»
کنترل شدید رفت و آمدها که طی جنگ جهانی اول توسط قوای بریتانیا به بهانه مقابله با نفوذ آلمانی‌ها در منطقه صورت می‌گرفت، با دشوار کردن کار برای تجار و همچنین کشاورزان، در انجام امور آنها خلل وارد می‌نمود که در نهایت رکود اقتصادی را به دنبال داشت. بنا به گزارش‌های موجود، افرادی که می‌خواستند در مسیرهای اصلی قاینات به‌ویژه مسیر بیرجند به قاین رفت و آمد کنند باید از ویس کنسول بریتانیا در بیرجند مجوز دریافت کنند. شوکت‌الملک در دهم ذی‌القعده 1333ق/ نوزدهم سپتامبر 1915م طی نامه‌ای به کارگزار امور خارجه در بیرجند اعتراض خود را به این رویه این‌گونه ابزار کرد: «این اقدام مخالف بی‌طرفی است و در مملکت ایران رعایای دولت علیه هیچ وقت مجبور نیستند که [اجازه] عبور از قنسولگری در دست داشته باشند. به‌علاوه رعایا که از مزرعه به مزرعه دیگر کاری دارند ممکن نیست چهار فرسنگ راه را بی‌جهت آمده معرف و واسطه پیدا کرده، بلیت گرفته مجددا این راه را پیموده تا بتوانند از مزرعه خود به مزرعه دیگر رفته کار خود را انجام دهند. لهذا خواهشمند است که اقدامات لازمه را به عمل آورند که این پست‌ها موقوف شده و زحمت نظامیان هندوستانی از سر رعایای دولت علیه مرتفع گردد.» علاوه بر این، افزایش قوای انگلیس در ولایت قاینات نیز اقتصاد منطقه به‌ویژه بخش کشاورزی را با خطر روبه رو کرد. افزایش نیرو، آذوقه بیشتر می‌طلبید و این امر در منطقه قاینات که از نظر کشاورزی وضعیت مناسبی نداشت بسیار مشکل آفرین بود. اسناد موجود حاکی از تعرض سربازان انگلیسی به مزارع و غارت محصولات آنها است؛ به‌عنوان نمونه نایب‌الحکومه خوسف در ششم ذی‌القعده 1333ق/ پانزدهم سپتامبر 1915م طی گزارشی به حاکم قاینات رفتار مامورین انگلیسی را این‌گونه بیان کرده است: «قشون انگلیس خیلی متعرض اهالی شده و به محصول آن نواحی خرابی وارد می‌نمایند.» این‌گونه گزارش‌ها در اسناد موجود کم نیست. تداوم این وضعیت در منطقه اوضاع نامناسب اداره مالیه قاینات و کم‌شدن درآمد آن را به دنبال داشت. در همین سال(1333ق/ 1915م) محسن وکیل، پیشکار مالیه قاینات، طی نامه‌ای اوضاع وخیم مالیه قاینات را به خزانه‌داری کل گزارش داد. وی در این گزارش از تاثیر منفی اغتشاشات حاصل از درگیری قدرت‌های بیگانه در منطقه بر اوضاع مالی ولایت شکایت کرده است.
- بخشی از یک مقاله با عنوان «بریتانیا و ولایت قاینات: جنگ جهانی اول و پیامدهای آن» نوشته علی آرام‌جو
