تجربه آلمان در توسعه اقتصادی

^{آلمان با مساحت ۳۴۹.۲۲۳ کیلومتر مربع و با ۸۲ میلیون نفر، پرجمعیت ترین کشور اروپا محسوب می شود. آلمان هم اکنون یکی از صنعتی ترین کشورهای جهان است و به عنوان ثروتمندترین عضو اتحادیه اروپا، موتور اقتصادی حوز ه پولی یورو محسوب می شود. اما کشوری که دیر به صحنه رقابت با کشورهای بزرگ دنیا آمد و دو جنگ جهانی را نیز با شکست پشت سر گذاشته، چه می شود که هم اکنون بزرگ ترین صادرکننده جهان و دومین واردکننده جهان پس از آمریکا است؟}

^{با نگاهی اجمالی به روند توسعه یافتگی این کشور در می یابیم که بزرگ ترین اتفاقات توسعه ای این کشور در نیمه دوم قرن ۱۹ اتفاق افتاده است، ولی برای فهم بهتر مطلب، روند توسعه یافتگی آلمان را با نگاهی کوتاه به قرن های ۱۵ و ۱۶ از سر می گیریم. در قرن های ۱۵ و ۱۶(در زمان فوگرها) سرمایه داری تجاری و مالی در جنوب آلمان از هر نقطه دیگر اروپا پیشرفته تر بود. با باز شدن راه های تجاری آبی به جزایر هند شرقی و آمریکا، مرکز فعالیت تجاری به سواحل اقیانوس اطلس (پرتغال، اسپانیا، هلند، انگلستان و فرانسه) منتقل گردید و آلمان از خطوط اصلی فعالیت دور افتاد. با گسترش روند فوق تا قرن های ۱۷ و ۱۸ اتریش و پروس۱ تنها اهمیت نظامی و سیاسی خود را حفظ کرده بودند و عملا قدرت اقتصادی خود را از دست داده بودند. در این دوره کشورهایی همچون انگلستان و فرانسه به سوی وحدت سیاسی و قدرت مضاعف پیش می رفتند. در انگلستان و فرانسه تجارت با سرزمین های دور سبب توسعه اقتصادی، تجمع سرمایه و خلق سازمان های جدید اقتصادی شد، ولی در آلمان موقعیت جغرافیایی، حمل و نقل و شرایط تاریخی به نفع وحدت سیاسی و توسعه اقتصادی نبود.}

^{اوایل قرن ۱۹ م. تولیدات کارخانه ای آلمان ترکیبی از صنایع دستی و کارگاه ها و کارخانه های متفرق خانوادگی بود. در سال ۱۸۱۵ کالاهای نسبتا ارزان و باکیفیت انگلیسی، بازارهای آلمان را فراگرفت و هزاران واحد صنعتی کوچک و ناکارآمد را به ورشکستگی کشاند. این امر موجب شد تا در سال ۱۸۱۸ آلمان با طراحی یک سیستم تعرفه ای مناسب، در جهت اتحاد ملی بکوشد. دولت آلمان با وضع سیستم تعرفه ای در اتحادیه های گمرکی و حمایت از صنایع نوپا در پی آن بود که از حذف تولید ملی جلوگیری کند.}

^{با توجه به منابع طبیعی محدود و عقب ماندگی آلمان تا سال ۱۸۵۰، صنعتی شدن آلمان بزرگ ترین و قابل توجه ترین موفقیت قرن نوزدهم بود. از نظر توسعه اقتصادی نیز تا آن زمان چنین پدیده ای در جهان روی نداده بود. چهار عامل اصلی تحول اقتصادی آلمان که ریشه توسعه یافتگی دیگر کشورها در سراسر جهان نیز به شمار می رود، عبارتند از:}

 

^{انقلاب صنعتی اول}

^{انقلاب صنعتی اول با توسعه ریسندگی و بافندگی و راه آهن به طور همزمان و در یک دوره رخ داده است.}

^{ریسندگی و بافندگی: آلمان تا سال ۱۸۵۰ در تولید پارچه های پنبه ای روند رشد کندی را تجربه می کرد و تا سال ۱۸۷۱ از انگلستان و فرانسه بسیار عقب تر بود. بزرگ ترین حادثه قرن به چنگ آوردن منطقه الزاس از فرانسه بود که به تنهایی بیشتر از کل آلمان پارچه های پنبه ای می بافت. از این رو، از نظر آماری تولیدات صنعتی پارچه های پنبه ای آلمان در اثر این تصرف دو برابر شد. در مورد پشم نیز در نیمه اول قرن نوزدهم منبع اصلی پشم گوسفندان خود آلمان بود و نخ ریسی و تولید پارچه نیز در خانواده ها شکل می گرفت. اما در نیمه دوم قرن نوزدهم آلمان به پشم وارداتی وابسته شد و تولید خانوادگی جای خود را به تولید کارخانه ای داد. در مورد پارچه های ابریشمی نیز مکانیکی شدن تولید و نیاز مبرم به رنگ آمیزی ظریف و عالی برای این پارچه موجب پیشرفت آلمان در این صنعت گردید.}

^{راه آهن: راه آهن در هیچ کشور اروپایی به اندازه آلمان تاثیر انقلابی نداشت. راه آهن به آلمان اجازه داد که دوباره وارد صحنه دنیایی شود که به واسطه کشف آمریکا از آن کنار مانده بود. راه آهن موجب گردید تا آلمان از یک اقتصاد راکد با راه های بد و دهات خواب آلود، به سوی یکپارچگی اقتصادی و شهرنشینی جهش یابد. در دهه ۱۸۷۰ وقتی که شبکه راه آهن آلمان تکمیل گردید آلمان به بزرگ ترین قدرت قاره اروپا تبدیل شده بود و می رفت که بر کل اروپا تسلط یابد. اولین راه آهن آلمان در سال ۱۸۳۵ در باوریا افتتاح شد، اما طولی نکشید که برلین مرکز سیستم شبکه راه آهن گردید، همان طور که پاریس مرکز شبکه ملی راه آهن فرانسه شده بود. در ساخت و مدیریت راه آهن های اولیه، هم مالکیت دولتی و هم مالکیت خصوصی وجود داشت، اما در پایان جنگ بین المللی اول تمام راه های آهن آلمان به دولت این کشور انتقال یافت. نمودار ۱ سرعت ساخت راه های آهن آلمان در سال های ۱۸۴۵ تا ۱۹۱۰ را نشان می دهد.}

^{فردریک لیست۲ (۱۷۸۹ ۱۸۴۶)، از بنیانگذاران مکتب تاریخی، معتقد است که اتحادیه گمرکی و شبکه راه آهن، دوقلوهای پایه توسعه اقتصادی آلمان هستند. اولی موانع مصنوعی داد و ستد و تجارت را برطرف کرد و دومی موانع طبیعی را از پیش پا برداشت.}

 

^{انقلاب دریانوردی}

^{در زمان امپراطوری ویلهلم اول۳ (دوران پادشاهی۱۸۶۱ ۱۸۸۸)، اتو وان بیسمارک صدر اعظم آلمان بود، بیسمارک توانست آلمان را با سه جنگ متوالی به کشوری واحد تبدیل کند. بیسمارک در طول ۲۸ سال صدر اعظمی اش، با بستن قراردادهایی با اتریش، مجارستان، ایتالیا و روسیه باعث شد آرامش طولانی در آلمان به وجود بیاید، این آرامش موجب شکوفایی اقتصاد آلمان گردید. بعد از مرگ ویلهلم اول (۱۸۸۸)، ویلهلم دوم۴ (دوران پادشاهی۱۸۸۸ ۱۹۱۸) به امپراطوری رسید. امپراطور جدید آلمان (ویلهلم دوم)، به دیپلماسی بیسمارک اعتقادی نداشت. وی به مستعمرات و فعالیت های امپریالیستی علاقه مند بود. وی به افزایش توان ناوگان دریایی به منظور به کارگیری در رقابت برای گسترش مستعمرات اولویت داد. آلمان توانست تا سال ۱۹۱۰ به دومین کشور بزرگ برخوردار از ناوگان دریایی، پس از انگلستان تبدیل شود. توسعه ناوگان دریایی در آلمان و رقابت برای تصرف سرزمین های ماورای دریاها جهت تهیه مواد خام، صدور سرمایه و کالا به قدری افزایش یافته بود که انگلستان، آلمان را به منزله تهدیدی برای چند قرن برتری سیاسی و اقتصادی خود در عرصه رقابت مستعمراتی تلقی می کرد.}

 

^{انقلاب علمی}

^{در اروپا آموزش های علمی پیش از صنعتی شدن رواج یافته بود، اما تا سال ها پس از انقلاب صنعتی هنوز میان صنعت و آموزش های علمی و فنی ارتباط تنگاتنگی گره نخورده بود. پیشرفت ها و اختراعات در بخش های علمی و فنی توسط پیشه وران و افزارمندان مرفهی که به صورت غیرحرفه ای و بر اساس علایق شخصی خود فعالیت می کردند، صورت می گرفت. اما از نیمه دوم قرن نوزدهم این وضعیت دچار تغییر شد و افرادی که آموزش های علمی و فنی رسمی و دانشگاهی دیده بودند در بخش صنعت به کار گرفته شدند، به طوری که در بسیاری موسسات آزمایشگاه هایی برای این افراد سازمان داده شد. «علم در خدمت صنعت» عبارتی بود که آلفرد مارشال در تشریح کمک آلمان به رهبری و هدایت صنعتی جهان به کار برد. در آلمان شور آموزش و حیثیت و اهمیت استادان دانشگاه نتایج کاملا متفاوتی نسبت به دیگر کشورها به بار آورد. رابطه کاری بسیار نزدیکی بین صنعت و دانشگاه ها برقرار گردید و نوآوران واقعی در صنایع سنتتیک، استادان شیمی دانشگاه ها بودند. دولت آلمان مبالغ زیادی پول برای تحقیق در علم شیمی و آموزش آن در اختیار دانشگاه ها و مدارس فنی می گذاشت. برای مثال: نیل سنتتیک بعد از دو دهه تحقیق و صرف میلیون ها دلار کمک تحقیقاتی دولت، در سال ۱۸۸۰ از قطران، زغال سنگ تولید کرد. هزاران شیمیدان خوب آموزش دیده با حقوق های متوسط، یک سپاه روشنفکری علمی را تشکیل می دادند. جالب توجه است که یک هیات انگلیسی که در سال ۱۸۷۲ از آلمان دیدن می کرد، متوجه گردید که در یک دانشگاه آلمان(مونیخ) تعداد دانشجویان رشته شیمی از کل دانشجویان این رشته در تمام دانشگاه های انگلستان بیشتر است. آلمان در دیگر زمینه ها نیز پیوند محکمی بین علم وصنعت ایجاد نمود. اختراع اولین راه آهن برقی در سال ۱۸۷۹ و تاسیس کمپانی جنرال الکتریک آلمان (AEG)، که در سال ۱۸۸۰ برای بهره برداری از اختراع لامپ برق توماس ادیسون تشکیل گردید، از جمله اقدامات در جهت انقلاب صنعتی دوم بود.}

 

^{انقلاب صنعتی دوم}

^{بر اثر پیشرفت ها و کشفیات علمی و فنی جدید صنایع و کارخانه هایی پا به میدان تولید نهادند که نتیجه فعالیت آنها منجر به تسریع در روند مکانیزاسیون و تراکم بیشتر وسایل تولید شد. از جمله موارد مهم این تولیدات می توان به موارد زیر اشاره کرد.}

^{آهن و فولاد: بعد از زغال سنگ، ماده اولیه انقلاب صنعتی آهن بود. در نیمه اول قرن نوزدهم، آلمان یک صنعت آهن قدیمی با کارخانه های پراکنده داشت. در حالی که در سال ۱۹۱۳ نصف تولید اروپا را در حجمی بسیار بزرگ تر به دست می داد. پیشرفت چشمگیر آلمان در شیمی، موجب موفقیت این کشور در صنعت فولاد شد. توسعه همزمان صنعت فولاد و آهن آلمان، به آن کشور اجازه داد که کارخانه های مدرن با ابعاد عظیم احداث نماید.}

^{گسترش صنعت برق و صنایع متنوع شیمیایی جایگاه آلمان را در اقتصاد اروپا به نحو قابل توجهی ارتقا بخشید.}

 

 

^{اما تنها پیشرفت های علمی برای تبدیل آلمان به قدرت امپریالیستی کافی نبود. انباشت سرمایه در جهش اقتصادی آلمان عامل مهم دیگری به حساب می آمد. در روند انباشت سرمایه در آلمان، عوامل متعددی نقش داشت. مهم ترین این عوامل برخورداری آلمان از یک بازار ملی بزرگ و همچنین عملکرد موفق سیستم بانکداری این کشور بود. بنابراین ترکیب دو عامل پیشرفت های علمی و فنی و انباشت سرمایه موجب گردید که آلمان در سال ۱۹۱۳ با تولید حدود ۱۵ درصد از محصولات کارخانه ای جهان رتبه دوم را پس از آمریکا احراز کند.}

^{هرچند اقتصاد آلمان در قرن بیستم نیز با دو جنگ جهانی و بحران هایی از جمله بحران بزرگ دهه ۱۹۳۰ و جهش قیمت نفت در اوایل دهه ۱۹۷۰ روبه رو شد؛ ولی از این بحران ها به سلامت، اما پر هزینه بیرون آمد. ایران می تواند درس های عبرت آموزی از تجربیات آلمان بگیرد.}

^{اولین گام آلمان برای توسعه یافتگی برقراری سیستم تعرفه ای مناسبی بود که از صنایع داخلی حمایت می نمود تا توسط رقبای خارجی بلعیده نشوند. اما طولی نکشید که این صنایع قدرت رقابت با رقبای خارجی خود را به دست آوردند. در ایران سال های سال است که از صنایع داخلی حمایت می شود، اما عدم مزیت نسبی صنایع داخلی در حال گسترش است. آلمان بین علم و صنعت ارتباط تنگاتنگی ایجاد نمود و با حمایت از دانشمندان و مخترعان و استفاده کاربردی از این اختراعات صنعت خود را توسعه داد. اما ایران تنها به افزایش آمار دانشجویان از لحاظ کمی می پردازد و به رغم هزینه های گسترده ارتباط ضعیفی بین علم و صنعت ایجاد نموده است.}

^{اما علاوه بر پیشرفت های علمی و فنی، انباشت سرمایه نیز عامل مهم دیگری برای توسعه یافتگی آلمان محسوب می گردد. عاملی که در ایران هیچ گاه به نحو احسن انجام نگرفت. تاریخ ایران سرشار است از وقایعی چون مصادره و قتل و غارت تجار، پیشه وران و ثروتمندان، که به مانعی قوی بر سر راه انباشت سرمایه و رشد تولید منجر گردیده است. پس از کشف نفت و رشد چشمگیر درآمدهای ارزی، صرف بخش بزرگی از این درآمدها در تجهیز ارتش و پروژه های جاه طلبانه و عدم اجرای برنامه های بلندمدت توسعه صنعتی، اقتصاد ایران را به نحو روزافزونی به واردات وابسته و نسبت به نوسانات درآمد نفت آسیب پذیر ساخت. در نتیجه مشکل اساسی ایران را می توان دید کوتاه مدت سیاست گذاران دانست.}

^{درکل می توان نتیجه گرفت که ایران با افزایش شمار دانشجویان، مقالات علمی و حمایت های بدون برنامه از صنایع داخلی و عدم گستردگی شبکه حمل و نقل از جمله راه آهن و حمل و نقل دریایی، با وجود صرف هزینه های گزاف تنها صورت توسعه یافتگی آلمان را به دست آورده است و همچون گردویی که به رغم داشتن پوستی زیبا، مغز خرابی دارد، فاقد قدرت ایجاد انرژی برای حرکت پیکره اقتصاد به سوی توسعه یافتگی است.}

^{علی صالحی}

^{کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه مازندران}

 

^{پاورقی:}

^{۱- پروس نام قدیمی منطقه‌ای گسترده در شمال آلمان است.}

^{۲- Fridrich List}

^{۳- Kaiser Wilhelm I}

^{۴- Kaiser Wilhelm II}