روندها و چالش‌های آب در خاورمیانه / این آسیای کم‌آب

^{هنوز میلیون‎ها تن از مردم منطقه آسیا و اقیانوس آرام به زیرساخت‎های آب تصفیه‌شده مناسب برای استفاده شخصی و تولیدی دسترسی ندارند، که این وضعیت آنها را در وضعیت ناامنی انسانی قرار داده است. در سال 2008، حدود 480 میلیون نفر از افراد فاقد دسترسی به منابع آب تصفیه‎شده بودند، در حالی که هنوز 9/1 میلیارد نفر هیچ‎گونه دسترسی به سیستم تخلیه فاضلاب بهداشتی نداشتند. افزایش جمعیت، شهرنشینی سریع، صنعتی شدن و توسعه اقتصادی بر منابع آب شیرین فشار وارد کرده است. منابع آب منطقه نیز به طور فزاینده‎ای در معرض خطر و تهدید بلایای طبیعی و آلودگی است. بلایای طبیعی مرتبط با آب مثل سیل و خشکسالی بر توسعه اقتصادی تاثیر منفی دارد. مناطق ساحلی و سیل‎خیز، که در آن رشد اقتصادی بیشتری دیده می‎شود، اغلب توسط توفان و باران‎های شدید ضربه می‎خورد. فقط 15 تا 20 درصد از کل فاضلاب تولیدشده، قبل از ورود به منابع آبی به برخی از سطوح تصفیه وارد می‌شوند. حجم کل فاضلاب خانگی که در حال حاضر در مناطق شهری تولید می‎شود بین 150 تا 250 میلیون مترمکعب در روز تخمین زده می‎شود که این مقدار نگران‌کننده است. این فاضلاب به طور مستقیم به آب‌های آزاد یا نهایتاً به زمین وارد می‎شود. خانواده‎های شهری ثروتمندتر، در موقعیت بهتری برای تامین آب سالم و سیستم تخلیه فاضلاب مناسب هستند. نابرابری در دسترسی به آب بین خانواده‎های غنی و فقیر در سراسر آسیا مشهود است، اما درباره سیستم فاضلاب این نابرابری قابل ‌توجه‎تر است. ارائه خدمات آب و سیستم تخلیه فاضلاب به همه، نیازمند منابع مالی قابل توجهی است: 59 میلیارد دلار برای تحقق اهداف توسعه هزاره در بخش دسترسی به آب و 71 میلیارد دلار برای فراهم کردن دسترسی به سیستم تخلیه فاضلاب. اگر سرمایه‎گذاری برای تمام خدمات مربوط به آب را در نظر بگیریم، کل هزینه‎های سالانه سرمایه‌گذاری جهت ایجاد زیرساخت‎های مورد نیاز آب به 180 میلیارد دلار می‎رسد، که 100 میلیارد دلار آن در کشورهای در حال توسعه مورد نیاز است. در این میان، به عنوان نتیجه‎ای از تغییرات آب و هوایی انتظار می‎رود که دفعات و شدت سیل و خشکسالی افزایش یابد. برای بهبود وضعیت نامناسب تامین مالی، افق‌های زمانی مورد نیاز برای تخصیص سرمایه‎گذاری باید گسترش یابد. هزینه‎های زیست‌محیطی باید به عنوان قیمت مورد نیاز برای خدمات آب و فاضلاب لحاظ شود. برای توسعه زیرساخت‎های کارآمد، پایدار و سازگار با محیط زیست، دولت‎ها باید شرایط بازار را ایجاد کنند.}

^{1- پرجمعیت‌ترین منطقه جهان
آسیا و اقیانوس آرام شامل 55 کشور از اعضای ESCAP (کمیسیون اقتصادی و اجتماعی آسیا و اقیانوس آرام) است که منطقه را به پنج ناحیه تقسیم کرده است: آسیای مرکزی، آسیای شمال شرقی، اقیانوسیه و اقیانوس آرام، جنوب آسیا و جنوب شرقی آسیا. با وجود هفت کشور از پرجمعیت‎ترین کشورهای جهان و تعدادی از کوچک‌ترین کشورها (که برخی از آنها در اقیانوس آرام واقع هستند)، این منطقه تنوع بسیار زیادی را تجربه می‌کند. منطقه آسیا و اقیانوس آرام،60 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است، اما تنها 36 درصد از منابع آب را در اختیار دارد. با این وجود، این میزان نشان‎دهنده بهره‌مندی آسیا از بیشترین سهم منابع آب شیرین تجدیدپذیر جهان، با متوسط سالانه 135/21 میلیارد مترمکعب است. با توجه به جمعیت زیاد و رشد اقتصادی، نرخ برداشت آب آسیا نیز بالاست؛ یعنی به طور متوسط حدود 11 درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر، که تقریباً معادل نرخ بازیافت آب در اروپاست. آسیا پس از خاورمیانه کم‌آب، رتبه دوم در جهان را دارد. سرانه دسترس‌پذیری آب در این منطقه، کمترین میزان در جهان است. منطقه آسیا و اقیانوس آرام، شامل روسیه، هند و چین، سه کشور از پنج کشور BRICS است که آب مورد نیاز آنها برای حمایت از توسعه اقتصادی رو به رشد، افزایش یافته است. رشد جمعیت، افزایش شهرنشینی، صنعتی شدن، توسعه اقتصادی و تغییرات آب‌ و هوایی همچنان با اعمال فشار بر منابع آب شیرین در منطقه، شرایط سخت فعلی را تشدید می‎کند. الگوی توسعه اجتماعی-اقتصادی منطقه آسیا و اقیانوس آرام، قبلاً عمدتاً بر منابع طبیعی و انسانی ارزان متکی بود. که عواقب آن دو وضعیت اقتصادی موازی را نتیجه داده است: پیشرفت‌های سریع عملکرد اقتصادی، در کنار فقر مزمن و تخریب مداوم محیط زیست. بین سال‌های 1990 و 2008، دستاوردهای قابل توجهی در نشست اهداف توسعه هزاره1 در دسترسی به آب آشامیدنی سالم به‌دست آمد. اما به طور کلی پیشرفت در ارائه سیستم دفع فاضلاب پیشرفته، جز در شمال شرق و جنوب شرق آسیا، کندتر بود. در سال 2008 حدود 480 میلیون نفر هنوز فاقد دسترسی به منابع آب تصفیه‎شده و 9/1 میلیارد نفر فاقد دسترسی به سیستم تخلیه فاضلاب مناسب بودند. حتی زمانی که دسترسی لازم ایجاد شود، بلایای طبیعی و سطوح عاملیت، می‎تواند به طرز قابل‎ توجهی توانایی سیستم‎های آب آشامیدنی و تخلیه فاضلاب برای پاسخگویی به نیازهای منطقه را تحت تاثیر قرار دهد. منطقه آسیا و اقیانوس آرام نسبت به حوادث شدید بسیار آسیب‌پذیر است و انتظار می‌رود تغییرات آب‌ و هوایی به افزایش تنوع آب ‌و هوا و نیز شدت و فراوانی سیل و خشکسالی منجر شود. دسترس‌پذیری آب، چگونگی تخصیص و کیفیت آن، کماکان به عنوان یک معضل عمده باقی مانده است. کشت آبی، از بیشترین سهم در استفاده از آب برخوردار است. بعضی کشورها مانند لائوس و کامبوج، کمتر از یک درصد از کل منابع آب در دسترس خود را استفاده می‎کنند، در حالی که برخی کشورها مقدار قابل توجهی از مجموع کل آب‌های سطحی و زیرزمینی خود را هدر می‎دهند. این مساله در یک مورد، منجر به فاجعه‎ای در دریای آرال شده است. رشد جمعیت، رشد میزان مصرف آب، تخریب محیط زیست، صدمه زدن به فعالیت‎های کشاورزی، مدیریت حوضه‌های فقیر آبریز، صنعتی شدن و استفاده بیش از حد از آب‎های زیرزمینی، باعث وخامت در کیفیت آب شده است.}

^{2- عوامل موثر فشار بر منابع آب
آسیا و اقیانوس آرام، منطقه‌ای بسیار پویا به شمار می‌رود. هم‌اکنون شهرنشینی، رشد اقتصادی، صنعتی‎شدن و توسعه گسترده کشاورزی در این منطقه در حال افزایش است. هرچند در بسیاری جهات، این روندها مطلوب به شمار می‌روند، ولی در عین حال اصلی‌ترین عوامل موثر بر ظرفیت منطقه برای رسیدن به نیازهای اقتصادی- اجتماعی توسعه آب نیز به شمار می‌روند.
2-1- جمعیت
بین سال‎های 1987 و 2007، جمعیت منطقه از کمتر از سه میلیارد به حدود چهار میلیارد نفر افزایش یافت. میانگین تراکم جمعیت 111 نفر در هر کیلومتر مربع است، که بالاترین میزان در جهان به شمار می‌رود. گذار جمعیتی در همه کشورها در حال وقوع است، اما در زمان‎های مختلف و با سرعت‎های متفاوت. اگرچه نرخ باروری به طور پیوسته کاهش یافته است، نرخ رشد جمعیت در برخی مناطق بالا باقی مانده است. امنیت غذایی یک مساله مهم به شمار می‌رود، چرا که حدود دوسوم از مردم گرسنه جهان در آسیا زندگی می‌کنند. مهاجرت داخلی و شهرنشینی، تعداد کلانشهرها را افزایش می‌دهد. منطقه، برخی از شهرهای با سریع‎ترین نرخ رشد در جهان را در خود جای داده است و پیش‌بینی می‌شود بین سال‎های 2010 تا 2025، تعداد 700 میلیون نفر به افراد نیازمند به خدمات آب شهری افزوده خواهد شد.
2-2- توسعه اقتصادی
از سال 2000، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی منطقه آسیا و اقیانوس آرام تا پنج درصد افزایش یافته است. فعالیت‎های صنعتی که اغلب از مناطق دیگر جهان به این ناحیه جابه‌جا شده‎اند، همچنان روندی رو به رشد را تجربه می‌کنند. این مساله با استفاده بیش از حد از منابع، که فشار قابل توجهی را بر اکوسیستم‎های آبی وارد می‌کند همراه می‌شود. این فشار، همچنان رو به بیشتر شدن است. در اواخر سال 2008 بحران جهانی در بخش مالی، غذا و سوخت، در پی رکود اقتصادی متعاقب آن، میلیون‎ها نفر از مردم را به زیر خط فقر هل داد؛ اما تا سال 2010، رشد سریع در چین و هند و برخی کشورهای دیگر از سر گرفته شد. در سال 2010، ESCAP اعلام کرد افزایش درآمد، سرمایه‎گذاری در زیرساخت‌ها، تغییرات تکنولوژیک مورد نیاز و ایجاد شغل را آسان کرده است. با این وجود، الگوهای فعلی رشد اقتصادی، فشار بر منابع محدود و رقابت برای دسترسی به آنها را افزایش می‌دهد. در حالی که بخش کشاورزی به طور متوسط حدود 80 درصد از منابع آب تجدیدپذیر منطقه را مصرف می‎کند، با چالش افزایش تولید مواد غذایی در اکوسیستم‏های تخریب‎شده مواجه است. علاوه بر این، آبیاری به طور کلی ناکارآمد است و مکانیسم‌های مدیریت تقاضا بی‌تاثیرند. کیفیت آب نیز به علت اثرات توسعه صنعتی، شهرنشینی و افزایش کشاورزی، پایین است.
2-3- مناقشات آبی
رقابت بر سر آب منجر به افزایش مناقشات آبی منطقه، به‎خصوص در دو دهه گذشته شده است. درگیری‌ها درون کشورها، از سال 1990 حکمفرما بوده‌اند. چین طی این دوره به ‎تنهایی بیش از 120 هزار مناقشه مرتبط با آب را تجربه کرده است. در کشور هند، تلاش‌ها و منابع مدیریت آب، اغلب بر مدیریت مناقشات بین استان‌های مختلف متمرکز است. اکثر درگیری‎های مستقیم در سطح محلی مطرح می‎شود که اغلب به علت سدهای بدساخت، حقوق مبهم فاضلاب و یا بدتر‎ شدن کیفیت آب است. در حالی که مهم‎ترین چالش در توسعه اجتماعی و اقتصادی منطقه، متعادل کردن مصارف مختلف آب و مدیریت و اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آن است، علت اصلی مناقشات بر سر مساله آب، تخصیص منابع آبی است که روزبه‌روز کمیاب‌تر می‌شوند. در کشورهای با وضعیت تنش آبی، بر سر مصرف آب در بخش‌های شهری، صنعتی، کشاورزی و اکوسیستم‏هایی که معیشت بدان وابسته است، تقاضای شدید و رقابتی وجود دارد. علاوه ‎بر ‎این اختلافات بر سر انتقال آب درون‌حوضه‎ای، چالش‎های زیست‎‎محیطی، اجتماعی و مالی به وجود می‎آورد.}

^{3- کانون‌های چالش
تهدیدات فراوانی که در زمینه منابع آب در منطقه آسیا و اقیانوس آرام وجود دارد، تصویری پیچیده خلق کرده و نگرانی‏های زیادی به وجود آورده است. برای بهبود اولویت‎بندی عملکرد منطقه‎ای، ESCAP کانون‎هایی را که در آنها چالش‎های متعددی وجود دارد شناسایی کرده است. این کانون‎ها کشورها، مناطق و اکوسیستم‏هایی هستند که چالش‌های مشترکی مانند دسترسی نامناسب به فاضلاب، دسترسی محدود به آب، کیفیت رو به وخامت آب و افزایش قرار گرفتن در معرض تغییرات آب و هوایی و بلایای مرتبط با آب دارند. به عنوان مثال در تابستان سال 2010، حدود یک‌پنجم پاکستان در معرض سیل قرار گرفت که بیش از 20 میلیون نفر را در امتداد رودخانه سند در مناطق سیل‎زده تحت تاثیر قرار داد. همچنین جاری ‎شدن سیل بیش از 6/1 میلیون هکتار از محصولات کشاورزی را نابود کرد. به طور خاص کشورهای جنوب شرق آسیا در چهارراه توسعه قرار دارند. اگرچه نرخ رشد اقتصادی بالا، منابع مالی برای بهبود مدیریت منابع آبی را میسر ساخته است، با این حال بسیاری از اولویت‎های توسعه در حال حاضر خطرات ناشی از بلایای طبیعی، تغییرات آب‌ و هوایی و دسترسی خانواده‎های فقیر به آب و فاضلاب مناسب را نادیده می‌گیرند. به عنوان مثال هند در معرض خطر آماده نبودن برای بلایای طبیعی و تغییرات آب‌ و هوایی است، در حالی که الگوهای ناپایدار مصرف آب در پاکستان و ازبکستان مشهود هستند؛ و دسترسی عمومی به سیستم تخلیه فاضلاب یک نگرانی عمده برای بنگلادش باقی مانده است.}

^{نقشه کانون‌های چالش آبی در آسیا و اقیانوس آرام 
زمینه‎های نگرانی شامل برخی از بخش‌های بسیار حاصلخیز آسیا مانند پنجاب هند و دشت شمالی چین می‎شود. سطح آب این مناطق دو تا سه متر در سال کاهش می‌یابد که تاثیرات جدی بر کشاورزی و امنیت غذایی گذاشته است. دلتاهای حاره‌ای، که در حال حاضر بهره‎وری آب برای تولید مواد غذایی در آنها کم است، در حال کاهش هستند و در معرض خطر افزایش سطح آب دریا در این مناطق هستند. امنیت غذایی در بسیاری از نواحی منطقه آسیا و اقیانوس آرام یک چالش است، 65 درصد از مردم مبتلا به سوءتغذیه در هفت کشور جهان متمرکز شده‎اند که پنج کشور آن در منطقه آسیا و اقیانوس آرام قرار دارد: هند، پاکستان، چین، بنگلادش و اندونزی. هر دو گروه پرمصرف و کم‌مصرف در زمینه آب، با خطر کم‌آبی مواجه هستند؛ چون صرف برخورداری از آب نمی‎تواند به تنهایی منابع آب مطمئن و لازم برای پشتیبانی از توسعه اجتماعی‌- اقتصادی را ضمانت کند. اگر آب به درستی بین خانوارها، مزارع، صنایع و محیط زیست توزیع نشود، کمبود آب حتی می‎تواند در کشورهایی روی دهد که از منابع تجدیدپذیر غنی برخوردارند. ظرفیت حمل زیست‌محیطی منطقه آسیا و اقیانوس آرام، تحت تاثیر کیفیت در حال زوال آب نیز قرار گرفته است؛ چراکه حتی کشورهای نسبتاً غنی از آب (مانند مالزی، اندونزی، بوتان و گینه نو)، با مشکل تامین آب شهری و محدودیت‌های مرتبط با کیفیت مواجه‌اند. فاضلاب داخلی یک مشکل خاص است، که اکوسیستم را در مناطق پرجمعیت تحت تاثیر قرار می‌دهد. تقریباً 150 تا 250 میلیون مترمکعب پساب برگشتی از مناطق شهری در آب‌های آزاد تخلیه می‌شود یا به زیر خاک نشت می‌کند. عواقب این پدیده، از بهداشت انسانی ضعیف و افزایش نرخ مرگ‌ومیر کودکان تا تخریب زیست‌محیطی گسترده متغیر خواهد بود.}

^{پی‌نوشت:
1- Millennium Development Goals}

 

^{ترجمه: مینا شاهمرادی}