بررسی پدیده دست‌فروشی

^{یکی از تصاویر آشنا در عموم شهرهای جهان «دستفروشی» است. پدیده‌ای با نام دستفروشی تنها اختصاص به شهرهای در حال توسعه ندارد بلکه در بسیاری از شهرهای کشورهای توسعه‌یافته هم می‌توان دستفروشان را مشاهده کرد.}

حسین ایمانی‌جاجرمی، مدرس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در مورد این پدیده عنوان کرد: هنگامی که بازار کار رسمی توانایی تامین تقاضاهای موجود برای اشتغال را ندارد و همواره عده‌ای از این بازار دست‌خالی بیرون می‌روند، یکی از راهکارها برای گروه‌های فاقد منابع تولید و صلاحیت‌های حرفه‌ای در پیش گرفتن دستفروشی است. البته تمامی جویندگان کار الزاماً نیازمند شغل نیستند، برخی از آنها ممکن است منابعی مانند اجاره‌بگیری، اتکا به کمک‌های خانواده و طرق دیگری را برای تامین نیازهای خویش در پیش گیرند.

مدرس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران افزود: اما برای بسیاری هم دستفروشی مرز میان تهیدستی کامل و معیشت بخور و نمیر را تشکیل می‌دهد. بخشی از مساله دستفروشی با مهاجرت کم‌درآمدهای روستایی یا شهرهای کوچک به مراکز شهری بزرگ و کلانشهرها پیوند دارد. این در حالی است که در یک نمونه آمارگیری از این افراد، 80 درصد از نمونه‌ها از داشتن چنین شغلی اظهار بیزاری کرده‌اند و گفته‌اند به دلیل نبود شغل به این کار روی آورده‌اند. 

وی گفت: بخشی از پدیده دستفروشی با مهاجرت از روستا به شهر رابطه مستقیم دارد. هنگامی که مهاجرت از شهرستان‌ها و روستاهای کشور به سمت کلانشهرها اوج می‌گیرد کمبود کار ایجاد می‌شود و این امر باعث می‌شود مشاغل جدید ایجاد شود و مردم نیز برای جلوگیری از گشنه ‌ماندن و تامین هزینه‌های زندگی دست به کارهای دم‌دستی‌تر بزنند.

جاجرمی تاکید کرد: به‌طور معمول افزایش جمعیت در این مناطق همراه با افزایش فرصت‌های شغلی نیست و همواره جمعیت قابل توجهی بیکار می‌مانند. این جمعیت در جست‌وجوی اشتغال متوجه شهرهای بزرگ و رو به رشدی می‌شود که تراکم جمعیت و منابع فرصت‌های مناسبی را برای دستفروشان فراهم می‌کند. 

مدرس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران اظهار کرد: بخش قابل توجهی از جمعیتی که راه شهرها را در پیش گرفته‌اند با شهرهایی مواجه می‌شوند که از توان مدیریتی، امکانات و زیربناهای مورد نیاز برای سکونت و کار این میزان از جمعیت برخوردار نیستند. بدین ترتیب شهرها که همواره در اندیشه‌های گوناگون مکان پیشرفت، دارایی، رفاه و فراغت بوده‌اند در بخش‌های وسیعی از فضای خود بدل به زاغه‌هایی بی‌کیفیت و آلوده شده‌اند. 

وی براین باوراست که در هر حال آنچه اهمیت دارد درک این واقعیت است که پدیده‌ای مانند دستفروشی با وضعیت ساختارهای کلان اقتصادی و اجتماعی پیوند دارد.

وی یادآور شد: در این باره نیز دو پژوهشگر در پژوهش خود به این موضوع پرداختند، آنها دو طبقه اجتماعی و موضوع کار در ایران را به عنوان دو پدیده «درون‌تابی ساختاری» و «برون‌تابی ساختاری» در فاصله سال‌های 1357 تا اوایل دهه 1380 بررسی کردند. بررسی آنها نشان می‌دهد بر اثر جریان نخست، از فرآیند انباشت جلوگیری شده و بحران اقتصادی تشدید می‌یابد و پیامدهای آن جابه‌جایی‌های بخشی در تولید و اشتغال، دهقانی شدن فزاینده کشاورزی، پرولتاریازدایی نیروی کار و گسترش فعالیت‌های خدماتی در هزاران هزار شغل نظیر خرده‌فروشی، دستفروشی و مسافرکشی است.

جاجرمی بااشاره به پرخطر بودن شغل دستفروشی گفت: در تحقیقی در تهران از دستفروشان از میان 100 نمونه مورد بررسی 80 مورد از شغل دستفروشی خویش اظهار بیزاری کرده و دلایل آن را در 27 مورد بی‌آبرویی، 28 مورد نبود ثبات شغلی-مکانی و 17 مورد مزاحمت‌های شهرداری ذکر کرده‌اند. اگرچه در گذشته دستفروشان را عمدتاً مردان متاهل تشکیل می‌دادند اما در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد دامنه دستفروشی به زنان هم رسیده و تعداد زنان دستفروش و تعداد دستفروشان مجرد نسبت به گذشته بیشتر شده است. اتفاقی که در صورت صحت می‌تواند خبر از تحولات اساسی در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی بدهد و این واقعیت را نشان می‌دهد که نیازهای اقتصادی می‌تواند بسیاری از نقش‌های اجتماعی را دچار تغییر و تحول کند. 

به گفته این مدرس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران دستفروشی ریشه‌های تاریخی دارد و تا پیش از استقرار نظام مدرن خرید و فروش در قالب مراکز تولید و فروشگاه‌های توزیع، بخش قابل توجهی از مایحتاج مردم در محلات شهری و روستاها از طریق فعالیت‌های دستفروشان تامین می‌شده است. 

وی تصریح کرد: حتی در زمان حاضر در مناطق دورافتاده‌ای که امکان و صرفه ایجاد مرکز فروش در قالب مغازه یا فروشگاه نیست، این دستفروشان هستند که می‌توانند با توجه به ماهیت کار خود یعنی موجودی اندک با توانایی جابه‌جایی سریع، تا اندازه‌ای به برخی احتیاجات روزمره پاسخ دهند. حتی برخی مشاغل در دسته خوراک‌فروشی‌ها هست که به صرفه‌ترین راهکار برای عرضه آنها دستفروشی است. 

او افزود: از آنجا که شهرها ساخته دست انسان‌ها هستند مشکلات شهری را می‌توان با سیاستگذاری، مدیریت و برنامه‌های مناسب مبتنی بر رویکردی مشارکتی حل یا کاهش داد. اما هرگونه اقدام در این زمینه نیازمند آگاهی از وضع موجود شهر و تلاش برای بهبود آن است. 

مدرس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: سیاستگذاران و مدیران شهری نیازمند آگاهی از وضعیت «زیست شهری» هستند تا بتوانند با تشخیص شکاف میان وضع موجود و وضع مطلوب به تنظیم سیاست‌ها و تدوین برنامه‌های مناسب دست بزنند. پیش از هر اقدامی لازم است دستفروشی به عنوان یک پدیده اجتماعی-اقتصادی مورد مطالعات منظم دانشمندان علوم اجتماعی قرار گیرد. به گزارش اقتصادنیوز بخشی از مساله دستفروشی با مهاجرت کم‌درآمدهای روستایی یا شهرهای کوچک به مراکز شهری بزرگ و کلانشهرها پیوند دارد. با وجود این می‌توان از تجربه‌های سودمند و خوب جهانی مانند اتفاقی که در شهر کوری‌تیبا در برزیل برای حل معضل زباله با کمک زباله‌گردها افتاد درس گرفت و با همیاری و مشارکت دستفروشان به حل مشکلات آنها کمک کرد.