نقش صنیع‌الدوله در شکل‌گیری صنایع ایران

 

 

نمایی از یک کارخانه نساجی قدیمی

 

 

 

 

 

 

 

 

علی‌اکبر تشکری
علی‌اصغر چاهیان
مرتضی قلی‌خان هدایت دومین پسر مخبرالدوله در شعبان 1273 متولد شد (چرچیل، 1369:114). در هفت سالگی در ردیف غلام بچگان سلطنتی درآمد و صرف و نحو عربی و مقدمات را فرا گرفت. 
در مسافرت ناصرالدین شاه به عتبات (1287 ق) همراه با برادر کوچک‌ترش مهدی قلی‌خان (مخبرالسلطنه آینده) جزو غلام بچگان موکب شاه بود (هدایت، 5:1355؛ هدایت، 1363 الف: 99؛ محیط مافی، 174:1363). در 1288 ق وارد دارالفنون شد و متکی بر موقعیت پدر و عمویش، جعفرقلی‌خان نیرالملک، (حسینی فسایی، 2:1378/ 1120) عازم اروپا شد (هدایت، 5:1355؛ هدایت، 1363 الف: 99؛ محیط مافی، 174:1363؛ چرچیل، 114:1369). در نخستین سفر اروپایی ناصرالدین شاه (1290 ق/  1873 م) مخبرالدوله، که از ملازمان بود، مرتضی قلی خان را نیز برای تحصیل در لندن با خود برد. اما در برلن طی دیداری با ورنر سیمنس (Werner Siemens)، معلم مدرسه برلن و از دانشمندان برجسته آلمان در زمینه تلگراف، او را به یکی از نزدیکان سیمنس سپرد (هدایت، 5:1355). مرتضی قلی‌خان پس از پنج سال اقامت در آلمان در 1295 ق به تهران بازگشت و این بار برادرش مهدی قلی خان را نیز برای تحصیل به برلن برد (هدایت، 10:1355؛ محیط مافی، 174:1363). سفر دوم ناصرالدین شاه به اروپا (1295 ق/  1878 م) و اقامتی چند روزه نزد گیوم (gume) اول، فرصتی به صنیع‌الدوله داد تا در مقام منشی و مترجم شاه خود را جلوه‌گر سازد (هدایت، 26:1355؛ هدایت، 1363 الف: 103؛ چرچیل 114:1369).

مروری بر مذاکرات حساس ایران و انگلیس در لوزان 80 سال قبل از مذاکرات ایران و 5+1 در این شهر

<sup>قریب به 80 سال پیش از آنکه محمدجواد ظریف در لوزان پشت میز مذاکره بر سر حقوق هسته‌ای با جان کری آمریکایی بنشیند، عبدالحسین تیمورتاش در همان شهر پشت میز مذاکره با سر جان کدمن انگلیسی نشست، تا از حقوق ایران در مساله نفت و حق مالکیت ایران بر سر بحرین و جزایر تنب و ابوموسی دفاع کند.
طی سال‌های 1307 تا 1311، سلسله مذاکراتی در مورد حقوق ایران در مسائل نفت، بحرین و جزایر میان ایران و انگلستان صورت گرفت که تیمورتاش وزیر دربار رضاشاه و نماینده تام‌الاختیار او در سیاست خارجی، نهایت تلاش خویش را برای احقاق حقوق ایران معطوف داشت.

■■■
  
وزیرمختار انگلیس در یکی از گزارش‌های خود با تعجبی آمیخته به تحسین از پشتکار و فعالیت تیمورتاش برای حل این مسائل صحبت می‌کند و به مافوقش وزیر خارجه انگلیس می‌نویسد:
«...تیمورتاش از نظر روحی خسته است و میزان کار شبانه‌روزی‌اش در حدی است که یک وزیر اروپایی حتی تصورش را هم نمی‌تواند بکند. به عکس وزرای ما منشی مخصوص ندارد و نامه‌هایی را که به من می‌نویسد، یا خودش تایپ می‌کند یا همسرش و این کارها را هم اغلب در نخستین ساعات بعد از نصف شب انجام می‌دهد. خانم وزیر دربار دلیل این عمل را برایم توضیح داد و گفت که شوهرش به غیر از خود او، به هیچ‌کس دیگری اعتماد ندارد. در حال حاضر علاوه بر مسائل گوناگون که من مشغول مذاکره با این مرد درباره آن هستم، خبر دارم که ایشان مذاکرات دیگری را هم برای بستن پیمان‌های تجاری با آلمانی‌ها و شوروی‌ها به مباشرت مستقیم خودشان انجام می‌دهند.»</sup>

هدر دادن پول مردم بدترین گناه است

 

^{میان گفت‌وگوهای مجلس شورای ملی در سال 1330 ش. سندی هست که موضوع آن انتقاد نماینده کرمان، صدر میرحسینی از عدم رسیدگی مسوولان در رابطه با کشاورزی کرمان است. میرحسینی می‌گوید: درباره کشاورزی کرمان دو سال است که حرف بدون عمل می زنیم. کشاورزی کرمان دچار بی‌آبی و پسته اش گرفتار آفت شده است.}

^{خیلی کشورها مثل کرمان بی‌آبند، ولی در آنجا دانش تازه کمک کرده و مساله ندارند. آنان راه زراعت با آب کم را حل کرده‌اند. من نمی دانم این سفارتخانه های ما با این همه مستشار اقتصاد، کشاورزی و فرهنگ برای حل مساله چه کرده‌اند. کار آنها این باید باشد که تجربه دیگران و کشور محل ماموریت خود را به ما منتقل کنند. از روش‌ها و محصولات تازه خبر دهند، بذر بفرستند و... سفارتخانه که میهمانخانه نیست؛ هدر دادن پول مردم (با تامین هزینه‌های آنها) بدترین گناه است. بعضی مقامات دولتی می گویند صبر کنید، وقتی که نفتمان را خودمان به‌فروش برسانیم با پولش آب رودخانه‌های دور دست را با لوله به کرمان می‌آوریم که از نظر من وعده سر خرمن است. این حرف‌ها به گوش کشاورز کرمانی نمی‌رود. کار ما شده است تبلیغ توخالی با اینکه دولت ملی روی کار آمده رادیو ما هنوز هم وسیله تبلیغ است و «حرف (وعده غیر عملی)» تبلیغ می کند، فقط حرف و همین است که مردم می‌گویند رادیو دروغ می گوید. از من رساندن درد دل کشاورزان کرمان به گوش شما بود. خودتان و دولت باید پاسخگو باشید. اگر به جیرفت رسیدگی کنید، کشور را از محصولات کشاورزی بی‌نیاز می‌کند، آنجا زرخیز است، هندوستان ایران است، فقط دلسوز می خواهد.}


 

78سال از محاسبه اولین تورم در ایران گذشت/ اولین شاخص تورم چگونه محاسبه شد؟

^{حدود 78 سال از محاسبه و انتشار اولین شاخص تورم در ایران می گذرد. طی این سال ها چه حرف و نقل ها و چه حاشیه هایی پیرامون این نرخ ایجاد شده است، خود داستانی مفصل است. از این داستان ها گذشته اما ماجرای محاسبه اولیننرخ تورم در ایران نیز خود حکایت جالبی دارد؛ حکایتی که از لابه لای خاطرات مسئولان اسبق و سابق بانک مرکزی گوشه ای از آن را می توان مرور کرد.}

^{سابقه تهیه شاخص قیمت‌ها در ایران به سال‌های اول تأسیس بانک ملی بر می‌گردد. در همان اوایل تأسیس بانک ملی ابتدا واحد کوچکی به نام «دایره احصائیه» تشکیل شد تا اطلاعاتی در زمینه وضع بازار و نوسانات قیمت اجناس تهیه کند. این دایره به تدریج گسترش یافت و در سال 1313 به اداره آمار و بررسی‌های اقتصادی و مالی مبدل شد. این دایره تحت ریاست کارشناسی به نام «گیل هامر» شروع بکار کرد​.}

تاریخ : نگاهی به دیپلماسی دولت ایران در قبال قرارداد دریاداری با شرکت نفت ایران و انگلیس

محمد حسن‌نیا
دولت، وزارت خارجه و نمایندگی‌های سیاسی ایران، تمام اخبار مربوط به قرارداد دریاداری با شرکت نفت ایران و انگلیس را بررسی می‌کردند و سفارت ایران در انگلیس این اخبار و صورت مذاکرات پارلمان انگلیس را به‌صورت لاتین و ترجمه‌شده به وزارت امور خارجه ایران می‌فرستادند. مقالات روزنامه‌های معتبر انگلیس نظیر روزنامه تایمز، دیلی تلگراف و... نیز که اخباری راجع به این قرارداد داشتند، به‌صورت ترجمه شده و متن اصلی ازطریق سفارت ایران در لندن به وزارت امور خارجه ایران فرستاده می‌شد که در ادامه برخی از این گزارش‌ها آورده می‌شود.
در مورخه 29 محرم 1332، گزارشی به این مضمون از اداره انگلیس وزارت امور خارجه ایران به وزارت تجارت و فواید عامه فرستاده می‌شود: «سفارت دولت علّیه از لندن به وزارت امور خارجه اطلاع می‌دهند که هیاتی در ... مارس اعزام شده‌اند که در حدود عثمانی و ایران نقاطی را که نفط دارد معاینه و راپرت آن را به وزارت بحری انگلیس بدهند و اگر راپرت هیات مزبوره در باب نفط ایران مفید واقع شود، با کمپانی نفط ایران قرارداد عمده منعقد خواهند کرد.» اما اصل گزارش که به وزارت خارجه فرستاده شده بود به این صورت بود: «مقام منیع وزارت جلیله امور خارجه، از قرار اطلاعی که حاصل شده است، این اواخر هیاتی مرکب از امیرالبحر انگلیس (آدمیرال که مدت‌ها فرمانده اسکادر در هندوستان بود) و دو نفر نفط‌شناس به خلیج‌فارس رفته‌اند که حدود ایران و عثمانی را که نفط دارد ملاحظه کرده از چگونگی نفط و فراوانی آن به وزارت بحری انگلیس راپرت بدهند. جهت این است که دولت انگلیس می‌خواهد در جهازات خود به جای ذغال نفط استعمال کند؛ یعنی برای قوه متحرکه جهازات، فعلا هم دولت انگلیس چند جهاز جنگی دارد که در آن نفط استعمال می‌شود. قصد این است که در تمام جهازات نفط به کار ببرند که هم با صرفه‌تر و هم تمیزتر و بی‌زحمت‌تر است و اگر راپرت هیات مزبور در باب نفط ایران خوب بشود، دولت انگلیس با کمپانی نفط ایران قرارداد بزرگی خواهد گذاشت برای خرید نفت. بدیهی است برای فروش نفت ایران خیلی خوب و برای کمپانی بسیار نافع خواهد بود. تابه‌حال هم چند بار وزارت بحری انگلیس از کمپانی نفت ایران نفط خریده ولی مختصر بوده و قرارداد دائمی هنوز ندارد. 

بررسی اوضاع اقتصادی دماوند در دوره قاجاریه (از آغاز تا پایان دوره ناصری)

هوشنگ خسروبیگی
میثم غلام‌پور
دماوند در دوره قاجار برای مسافران، شهری محبوب به حساب می‌آمد. بدون تردید، یکی از عواملی که این شهر را در آن دوره به شهری دلپسند تبدیل کرده و آن را نزد مسافران خارجی و ایرانی محبوب و مورد توجه ساخته، آب و هوای فرح‌انگیز آن بود. 
گزارش‌های متعددی از سوی کسانی که دماوند آن زمان را دیده‌اند، معطوف به وصف آب و هوای این شهر است؛ مثلا، بروگش هوای دماوند را «بسیار لطیف و تمیز» خوانده (بروگش، 1367، 1/ 250)؛ روششوار دماوند را در هشت ماه سال، یکی از دلپسندترین نقاط می‌داند (روششوار، 1378: 50)، موریه مدعی است فتحعلی‌شاه دماوند را بهترین و خوش‌آب و هواترین اقامتگاه ییلاقی نزدیک تهران دانسته و آب خوب و هوای خوش آن را ستوده است (موریه، 1386: 2/ 391 و 392)؛ میرزا حسین‌خان دیوان‌بیگی از شهرت هوا و صفای آنجا نوشته (دیوان‌بیگی، 1382: 193) و عین‌السلطنه هم در توصیف دماوند پس از یک هوای بارانی می‌نویسد: «گمان می‌کنم هوای بهشت همین هواست» (عین‌السلطنه، 1374: 1/ 789). البته، در میان حجم قابل‌توجه تعریف‌ها تنها یکی دو مورد از آب‌وهوای دماوند گلایه داشتند؛ مثل آنجا که ناصرالدین‌شاه در یکی از اتراق‌هایش در دماوند هوای آن روز آنجا را مثل تهران گرم خوانده است (اسناد تاریخی خاندان غفاری، 1385: 2/ 142) یا در زمستان بسیار سرد توصیف کرده‌اند. با این حال، همین سرما نیز از جمله عوامل رونق تجاری دماوند بود، زیرا موجب تشکیل یخچال‌های طبیعی در کوهپایه‌های دماوند و نیز اطراف شهر دماوند می‌شد، به‌گونه‌ای که در فصول مختلف، یخ را از دماوند به تهران منتقل می‌کردند. به نوشته فوریه:
یخ نیز مثل آب در ممالک گرم مخصوصا ایران اهمیتی خاص دارد و بیشتر آن را از کوه‌های البرز به‌خصوص دماوند می‌آورند و تقریبا تمام مدت سال قاطرها آن را از دماوند به طهران می‌رسانند و مردم عادت دارند که حتی زمستان هم شربت و آب را با یخ استعمال کنند (فوریه، 1385: 137).

به مناسبت 5 خرداد سالروز کشف نفت در مسجد سلیمان / فوران طلای سیاه!

محمد علاف‌پور
107 سال از زمانی می‌گذرد که برای نخستین‌بار نفت ایران در عمق 338 متری سطح زمین از چاه شماره یک مسجد سلیمان در منطقه نفتون فوران کرد و نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران شد. 
به دنبال واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت به «ویلیام ناکس دارسی» ‌انگلیسی و پس از پنج سال جست‌وجو، کشورمان و البته خاورمیانه در پنجم خرداد 1287 خورشیدی مصادف با 26 مه 1901 میلادی گرمی طلای سیاه را لمس کرد.
اکتشاف نفت در مسجدسلیمان این شهر را به اولین شهر نفتی ایران و پایتخت نفت در سرزمین کهن و باستانی ایران زمین و خاورمیانه بدل کرد تا این مهم، فصلی جدید و درخشان در جنوب و در راستای پیشرفت ایران باشد.
25 سال پس از فوران نفت در قاره آمریکا، شرکتی تجاری در استان بوشهر امتیاز نامه‌ای را از ناصرالدین شاه دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ آلبرت هوتز هلندی با میانجی‌گری هموطن خود «هوتوم شیندل» که در آن موقع به‌عنوان مهندس معادن در وزارت معادن ایران کار می‌کرد و از وجود منابع سوخت زیرزمینی از قبیل قیر و زغال سنگ و نفت در این منطقه باخبر شد، به اکتشاف نفت در کشور پرداخت.

بزرگراه تاریخی تجارت

وسف‌علی اباذری
سیاوش قلی‌پور
شهر قدیمی کرمانشاه که در منابع تاریخی به‌عنوان «قره میسین» از آن یاد شده است بارها تغییر مکان داده است (اُوبن 1362؛ بیگلری 1374؛ سلطانی 1370؛ کلارک، 1969). قبل از حکومت زندیه این شهر در کنار رودخانه قره‌سو واقع بود اما حکام زند به علت خصومتی که با سلسله صفوی و دست‌نشاندگان آنها نظیر خاندان زنگنه داشتند این شهر را نابود کردند. سکنه نیز شهر را ترک و به اطراف و اکناف گریختند. «گروهی به سه دهکده فیض‌آباد، چنانی و برزه دماغ در مجاورت رودخانه آبشوران روی آوردند و در آنجا شهری را بنا نهادند که شهر جدید کرمانشاه نامیده شد و نام سه دهکده مذکور نیز بر محله‌های شهر همچنان باقی ماند» (برومند‌سرخابی، 1387: 167). حکام زند کم کم به عمران و آبادانی این شهر توجه کردند. حکمرانان عهد قاجار نیز در رونق تجارت و ساخت بناهای عمومی نقش بسزایی داشتند.

«شیوه تولید اقتصادی ایالت کرمانشاه در قرن 19 همچون دیگر ایالت‌های ایران پیشاسرمایه‌داری بود و بر رابطه روستا و شهر تاثیر می‌گذاشت. در این زمان در کل فلات ایران، روستاها مکان اصلی تولید بودند و جمعیت زیادی را در خود جای می‌دادند. تولید روستایی مبتنی بر کشاورزی و وابسته به زمین بود و نظام ارباب رعیتی شدیدا از این وابستگی حمایت می‌کرد.» 80 درصد از تولید داخلی در بخش کشاورزی تولید می‌شد و به همین دلیل نقش تولیدی شهرها (شامل انواع صنایع دستی و پیشه‌وری) چندان مهم نبود. بنابراین شهرها مکان تجارت داخلی و دربردارنده نطفه تجارت خارجی بودند درحالی‌که روستاها همچنان متکی به شیوه‌های کهن بودند» (حسامیان، 1377: 39ـ 38).​

چگونه پشتکار و ابتکار خیامی‌ها، ایران را صاحب صنعت خودرو کرد؟ / در ستایش دو برادر

 

 

 

 

^{برای اغلب ایرانیان، برادران خیامی بیش از آنکه کارآفرینان خلاق، مبتکر و مبدع ایده‌های آرمانی پیرامون صنعت خودرو بوده باشند، در سال‌های پس از انقلاب بیشتر به تقویت‌کننده یک نوستالژی پرشکوه طبقه متوسط شهری در دهه 40 و 50 مبدل شده‌اند. مردانی که نه با رانت، سوداگری و لابی‌های سیاسی که با سختکوشی، سماجت، ابتکار و احترام به کار و نیروی کار خود را در جایگاهی نشاندند که در تاریخ 50ساله صنعت خودرو ایران به یک برند ملی تبدیل شدند. نام و خاطره‌ای که با آن نسلی در خیابان‌ها و جاده‌های ایران ناگهان دگرگون شد و نوع دیگری از زندگی اجتماعی را تجربه کرد.
احمد خیامی در سال 1303 خورشیدی در یک خانواده مذهبی در شهر مشهد دیده به جهان گشود. سیدعلی‌اکبر خیامی -پدر او- مردی روحانی که همیشه شال سبزی به سر می‌بست نام فرزند خود را احمد گذاشت. سیدعلی‌اکبر از هفت‌سالگی پسر بزرگ خود را به مدرسه سپرد با این هدف که مکتب آموزش ابتدایی بتواند از او یک نوجوان سختکوش و منظم سازد. در نگاه او آینده جوان، زمانی رو به تعالی بود که در کسوت اهالی دولت درآید. اما احمد چندان که بعدها جلوه‌هایی از خود نشان داد هرگز به سمت دولت و همنشینی با آن تمایلی نشان نداد.}

موانع تاریخی رشد مدیریت شهری در دوره اول مشروطه

تجربه انجمن‌های بلدی

نویسندگان: حسین آبادیان/ محمد بیطرفان
اگرچه درباره ابعاد سیاسی و نظری جنبش مشروطه ایران بحث و بررسی‌های فراوانی صورت گرفته است، محققان کم‌شماری به دستاوردهای اجتماعی این جنبش توجه کرده‌اند.
 به واقع، بعد از دوره مشروطه، نهادهایی در تهران و برخی از شهرهای بزرگ کشور، مثل اصفهان، رشت، انزلی و مشهد شکل گرفت که در نوع خود بی‌نظیر بودند و تجربه‌های منحصربه‌فرد در تحولات ساختارهای اجتماعی ایران به شمار می‌رفتند. یکی از این نهادها که می‌توانست مشارکت جمعی وسیعی به همراه داشته باشد و با اتکا به الگوهای جدید مدیریتی، زندگی شهرنشینان را نظم و نسق بخشد، اداره‌های بلدیه بود. اداره‌های مزبور در دوره مشروطه جایگاه حقوقی مشخصی نداشتند، یعنی با اینکه تشکیل آنها برای رتق‌وفتق امور زندگی مردم شهرنشین و بر اساس مصوبات مجلس شورای ملی اول بود؛ هیچ‌گاه جایگاه حقوقی لازم را به دست نیاوردند. از نظر مالی، وضعیت آنها نامشخص بود؛ به عبارتی، معلوم نبود بودجه‌های ادارات بلدی باید از کجا تامین شود. در این زمینه،  همیشه بین وزارت داخله و وزارت مالیه کشاکش بود. به علاوه، حکام ایالات و ولایات با این انجمن‌ها در ستیز بودند و وجاهت قانونی آنها را با چالش مواجه می‌ساختند. از همه اینها مهم‌تر، رفتار مردم عادی بود که برخی مصوبات انجمن‌های بلدی را نقض می‌کردند، زیرا این مصوبات نظم و انضباط شهری را سرلوحه کار قرار می‌داد و این موضوع برای مردمی که به بی‌نظمی عادت کرده بودند امری پذیرفتنی نبود. بنابراین، علاوه بر اجحاف حکام به انجمن‌های بلدی توده‌های مردم نیز، با نادیده گرفتن مصوبات این انجمن‌ها، باعث ناکارآمدی نظام جدید مدیریت شهری می‌شدند و این چیزی جز هرج و مرج و قانون‌گریزی به ارمغان نمی‌آورد. مقاله حاضر این پرسش‌ها را مطرح می‌کند که ضرورت‌ها و الزامات تشکیل انجمن‌های بلدی چه بود؛ نقش این انجمن‌ها در نظام مدیریت شهری چگونه بود؛ علل و عوامل شکست اقدامات این انجمن‌ها چه چیزهایی بودند. روش تحقیق مقاله حاضر تحلیل محتوای مطالب ذی‌ربط در منابع گوناگون، نظیر اسناد و مطبوعات و کتاب‌های منتشر شده است. با رویکرد مقاله کنونی به نظر می‌رسد مطلبی درباره نظام مدیریت شهری دوره مشروطه منتشر نشده است بلکه هدف مقاله این است که نشان دهد نخستین تجربه مدیریت شهری در برخی شهرهای ایران چه سرانجامی یافت.

سیرتکاملی پول در ایران

 

 

^{کلمه ی اسکناس از زبان روسی وارد ایران شده است گفته می شود سابقه ی انتشار اسکناس در ایران قدمتی بالاتر از اروپا دارد.}

 ^{با به وجود آمدن طوایف و قبایل در بین انسان ها مبادله ی کالا به کالا رواج یافت .این مبادله با مشکلاتی همراه بودیکی از آن مشکلات این بود که فردی که کالایی داشت و به یک کالای دیگر نیاز داشت باید کسی را پیدا می کرد که کالای مورد نیاز او را داشته باشد و کالای این فرد را هم بخواهد تا با هم معاوضه کنند.برای رفع مشکلات ابتدا از فلز برای مبادله استفاده کردند و به فلزات گران بها و سبک وزن مانند طلا و نقره و مس روی آوردند.اما این روش هم مشکلاتی داشت  مثلا برای کشوری که وارداتش بیشتر از صادرات باشد در این صورت مخارج خارجی از دریافت هایی که از خارج بوده است ،می بایستی با طلا پرداخت شود،بنابراین طلا از کشور خارج می شود.}

 

^{واژه ی پول}

^{پول از یک کلمه یونانی OBOLOS  گرفته شده است .کریستین سن معتقد است کلمه پول در زمان اشکانیان  به ایران راه پیدا کرده است .سکه نام دسگاه آهنینی بود که برای مهر زدن در پول هایی که در میان مردم رواج داشت و با آن معامله می کردند،به کار می رفت بعد ها ان را اثر مهری می نامیدند که روی سکه ها حک می شد.اگر چه برای ما در عصر کنونی یک چنین ابداعی بسیار ساده به نظر می رسد،اما در زمان خودش بدون شک یک اختراع مهم تلقی می شده است. زیرا لازمه ی چنین تحولی یعنی انتقالاز سیستم پایاپای(مبادله ی کالا به کالا)به اقتصاد پولی نتیجه ی استدلال قوی و هوشیارانه ی مردمی است.}

چاپ اولین اسکناس

در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۹، حق انتشار اسکناس از بانک شاهنشاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار شد.

انتشار پول کاغذی در قرون جدید از دوره انقلاب کبیر فرانسه آغاز شد. مجلس ملی فرانسه در 2 نوامبر سال 1789میلادی، طبق قانون همه املاک و اراضی متعلق به کلیسا را ملی اعلام کرد و آنها را به دولت آن کشور واگذاشت. دولت به وثیقه اراضی و املاک مزبور، پول کاغذی انتشارداد. نخستین بانکی که به چاپ اسکناس برای ایران پرداخت، بانک جدید شرق بود که مرکزش در لندن قرار داشت و اسکناس‌های چاپ‌شده توسط این بانک در بانک بازرگانی ایران انتشار می‌یافت. اسکناس‌های منتشرشده توسط این بانک از پنج قران به بالا بود. در سال 1267 هجری قمری، امتیاز چاپ اسکناس از بانک جدید شرق به بانک شاهی واگذار شد. بانک شاهنشاهی ایران طبق قرارداد رویترز حق انحصاری نشر اسکناس را داشت. این بانک می‌توانست تا800 هزار لیره انگلیسی (معادل 8/ 2 میلیون تومان به نرخ آن زمان) براساس پشتوانه طلا و نقره اسکناس منتشر کند، ولی انتشار بیش از این مبلغ منوط به اجازه دولت ایران بود.بانک شاهنشاهی تا سال 1309 شمسی به فعالیت خود در زمینه نشر اسکناس ادامه داد و در این سال امتیاز حق انحصاری نشر اسکناس از سوی دولت ایران به مبلغ 200 هزار لیره خریداری شد. در سال 1310 هجری شمسی حق انحصاری نشر اسکناس به مدت ده سال به بانک ملی ایران واگذار و مقرر شد تا پس از انقضای این مدت در صورتی که این حق لغو نشود، به همین ترتیب برای دوره‌های 10ساله بعد نیز عمل شود. سرانجام نخستین اسکناس‌های بانک ملی در اول فروردین ماه سال1311 هجری شمسی انتشار یافت. از آن تاریخ تا سه ماه اسکناس‌های بانک شاهنشاهی و بانک ملی همزمان رواج داشتند و از اوایل تیرماه آن سال اسکناس‌های بانک ملی به‌صورت تنها پول کاغذی ایران درآمد.

بانک ملی ایران تا سال 1339 هجری شمسی بنابر نیازهای اقتصادی کشور اقدام به نشر اسکناس می‌کرد، ولی در آن سال با تاسیس بانک مرکزی ایران، حق انحصاری نشر اسکناس به این بانک محول شد که تاکنون ادامه دارد.

 

فراز و نشیب نرخ دلار آمریکا در کابینه دکتر مصدق (1332 – 1330)

حسین منتظری
عضو اتاق بازرگانی ایران
حسین رهبریان
کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی
پس از آنکه صنعت نفت ایران در سال 1329 ملی اعلام شد، به تدریج تحریم‌های نفتی نیز شکل گرفت و درآمدهای ارزی دولت به‌شدت کم شد. از نیمه دوم سال 1330 قیمت دلار آمریکا در ایران تحت‌تاثیر فضای پرالتهاب سیاسی کشور قرار گرفت.
در واقع اخبار جریان مذاکرات دولت مصدق با آمریکا و انگلستان و شرکت در دادگاه‌های بین‌المللی، مستقیما به روی نرخ دلار تاثیر می‌گذاشت. نرخ هر دلار آمریکا از اواخر مهر 1330 تا اواخر آذر همان سال بین 61 تا 63 ریال متغیر بود و از اوایل دی‌ماه روند صعودی گرفت و تا آخر دی به 70ریال افزایش پیدا کرد اما از زمان انتشار اخبار در زمینه وساطت بانک بین‌المللی پول در قضیه نفت، قیمت دلار تا 64 ریال کاهش پیدا کرد و پس از آنکه وساطت بانک بین‌المللی پول مورد قبول طرفین قرار نگرفت، قیمت دلار به 67 ریال صعود کرد و این روند صعودی قیمت دلارتا 3 اردیبهشت سال 1331 به 90 ریال نیزرسید هرچند بعضا شوک‌هایی درخصوص امیدواری به حل موضوع نفت مانند دیدار‌های مصدق با هندرسون سفیر آمریکا در ایران یا طرح‌هایی در زمینه توافق نفتی بین ایران و انگلستان، قیمت دلار را کمی پایین می‌آورد. در 4 اردیبهشت 1331 شوکی دیگر وارد آمد و آن این بود که شایعاتی به گوش رسیدمبنی براینکه دولت آمریکا حاضر است به ایران کمک‌های مالی کند و به زودی روابط دو کشور بهبود پیدا خواهد کرد و مشکل نفت حل خواهد شد. این اخبار قیمت در حالی افزایش دلار را متوقف کرد و پس از سه روز قیمت دلار تا 12 ریال کاهش پیدا کرد و چند روز بعد نیز خبر عزیمت دکتر مصدق به آمریکا و دادگاه لاهه قیمت دلار را تا 69 ریال پایین آورد و از این به بعد تا اواخر شهریور، قیمت دلار در 75 ریال تثبیت شد و این ثبات ارزی در طول دولت مصدق بی‌سابقه بود هرچند این ثبات قیمت به لحاظ اقتصادی با انتقادهایی روبه‌رو بود. به هر شکل بار دیگر روند صعودی دلار هرچند آرام پیش رفت به‌طوری که در آخر سال 1331 به 86 ریال رسید. اما اوج روند صعودی از آغاز سال 1332 شروع شد که تحولات سیاسی نیز به اوج خود رسیده بود.

علی امینی نخست‌وزیر اقتصاددان

به دنبال استعفای شریف امامی از سمت نخست‌وزیری، دکتر علی امینی در 16 اردیبهشت 1340، به‌عنوان نخست‌وزیر جدید انتخاب شد. 
علی امینی‌‌مجدی فرزند محسن‌خان امین‌الدوله (داماد مظفرالدین شاه) و فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه در سال ۱۲۸۴ در تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه رشدیه و دوران متوسطه را در دارالفنون به پایان رساند و در سال ۱۳۰۴ برای ادامه تحصیل عازم فرانسه شد. در سال ۱۳۱۰ پس از پایان تحصیلات در رشته حقوق و دکترا در رشته اقتصاد به ایران بازگشت. علی امینی پس از ورود به ایران وارد خدمت دولتی شد و در طی زمان مشاغل بسیاری را برعهده گرفت، از جمله خدمت در اداره کل تهیه قوانین، معاونت اداره کل انحصار تریاک، معاونت و ریاست اداره کل گمرک، مدیرکلی وزارت دارایی در مهر ماه ۱۳۱۸، معاونت دوم وزارت دارایی در سال ۱۳۲۰، معاونت نخست‌وزیر در کابینه قوام، ریاست هیات اقتصادی ایران و آمریکا، دبیرکلی شورای اقتصاد، نمایندگی تهران در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، تصدی وزارت اقتصاد ملی در کابینه منصور و مصدق در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۰، تصدی وزارت دارایی پس از کودتای ۱۳۳۲ در کابینه سپهبد زاهدی، تصدی ریاست هیات مذاکره‌کننده با نمایندگان کنسرسیوم (آمریکا، انگلیس و فرانسه) برای انعقاد قرارداد کنسرسیوم نفت با مستر پیچ، تصدی وزارت دادگستری در کابینه علاء و مسوولیت سفارت ایران در آمریکا. 

دلایل اخراج میلسپو، مستشار آمریکایی در ایران عصر رضاخان / هدایت منابع مالی مملکت به حساب شخصی!

دکتر: محمدقلی مجد
ترجمه: مصطفی امیری
اشاره: آرتور میلسپو، حقوقدان و کارشناس مالی اهل آمریکا بود  که در سال‌های ۱۹۲7-۱۹۲2 و ۱۹۴5-۱۹۴2 برای اصلاح مالیه به استخدام دولت ایران درآمد. در بازگشت پس از ۲ سفر به ایران، به‌عنوان مشاور ریاست جمهور آمریکا و نیز سردبیری روزنامه (حرفه مورد علاقه‌اش) اشتغال یافت و در ایجاد و تنظیم برنامه اصل چهار هری ترومن دخالت مستقیم داشت. میلسپو در 1955 در ۷۲ سالگی در میشیگان بر اثر سکته قلبی درگذشت. 
در این مقاله نگاهی انداخته می‌شود به علت استخدام و نیز اخراج میلسپو در ایران. 
***
به‌رغم ثروت عظیم رضا شاه، هزینه‌های اهل خانه‌اش نیز از طرف وزارت جنگ پرداخت می‌شد که میلسپو هیچ کنترلی بر آن نداشت. رضا شاه همچنین توقع داشت که وزارت مالیه هزینه ساخت و مرمت کاخ‌هایش را بپردازد.‌هافمن فیلیپ، از هزینه‌های ساخت‌وساز رضاشاه و در خواستش از میلسپو برای پرداخت آنها می‌نویسد: «تعجبی ندارد که امتناع میلسپو، موجب ناخشنودی اعلی‌حضرت همایونی شده باشد، دکتر میلسپو گفت که از نظر او شاه اصلا مسوولیت مالی سرش نمی‌شود. در همین ارتباط اشاره کرد که شاه اخیرا مبلغ هشتاد هزار تومان صرف مرمت و بهبود ساختمان‌ها و باغ‌خصوصی ویلای تابستانی‌اش کرده است. درخواستی برای پرداخت این هزینه‌ها به وزارت مالیه تسلیم شد که فقط 6 هزار تومان آن را قانونی و قابل پرداخت تشخیص دادند. شاه حقوقی بالغ بر 40 هزار تومان از دولت می‌گیرد و طبق گزارش‌ها ثروت شخصی کلانی درسال‌های اخیر برای خودش جمع کرده است. 1»

سالروز تاسیس نخستین بانک ایرانی

14 اردیبهشت 1304 ش، همزمان است با افتتاح بانک سپه، نخستین بانک ایرانی. در عصری که ایران فاقد بانک داخلی بود و بانک‌های بیگانه هر لحظه فشار بیشتری بر وضع مالی و اقتصادی کشور اعمال می‌کردند، قدمی در راه تحکیم اساس اقتصاد کشور برداشته و شالوده محکم اولین بانک ایرانی ریخته شد.
در آغاز سال ۱۳۰۴ ش، که هنوز اهمیت موسسات اقتصادی و عوامل بازرگانی در شئون اداری و زندگی اجتماعی ایران محسوس نشده بود، ایجاد اولین موسسه بانکی کشور طرح‌ریزی شد و ماموران اجرای این فرمان با تشکیل شورایی از افراد بصیر و مطلع، موفق شدند در چند مغازه واقع در خیابان سپه نخستین بانک ایرانی را در اردیبهشت سال ۱۳۰۴ افتتاح کنند.
سرمایه اولیه بانک ۳،۸۸۳،۹۵۰ ریال از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و به این دلیل فعالیت یک سال نخست این بانک به افسران ارتش اختصاص داشت که با پرداخت وام‌های تقسیطی به رفع نیازمندی‌های آنان کمک موثر می‌کرد و چون پیوسته به وسعت دامنه عملیات خود می‌افزود دوایر بانک به جای وسیع‌تری که در اول باب همایون از ابنیه قورخانه آماده شده بود، انتقال یافت و در ۲۴ اسفند ۱۳۰۴ اولین شعبه این بانک در شهر رشت افتتاح شد و علاوه بر معاملات درجه‌داران قشون، خرید و فروش برات و گشایش اعتبار برای بازرگانان و فعالیت‌های بیشتری در امور بانکی و معاملات بازرگانی آغاز شد.

بررسی جایگاه اقتصادی و سیاسی خلیج فارس در اسناد و مدارک

محمود جعفری دهقی
پژوهشگران بر این باورند که احتمالا در حدود ده هزار سال پیش از این، سه نژاد مختلف انسانی در خلیج‌فارس می‌زیستند. نخست دراویدی‌ها که در سواحل مکران اقامت داشتند و احتمال می‌رود که امروزه در قوم بلوچ حل شده و از میان رفته‌اند.
دودیگر نژاد سامی در سواحل عربستان که ظاهرا جانشین نژاد «هامی» یا نژاد سیاه آفریقایی ساکن این سرزمین شدند و سه‌دیگر نژاد عیلامی که در انتهای خلیج و تا شرق بوشهر سکنی داشتند.
قوم سامی مردمانی بودند که بعدها در شمال به نام «آرامی» و «شامی» و در مشرق به‌عنوان «بابلی» و «آشوری» و در مغرب به نام «فنیقی» و «یهودی» و در جنوب با نام «اعراب» شهرت یافتند. مسکن این قوم شکلی هلالی بود که از سویی به کوه‌های ارمنستان و سرزمین ایران و خلیج‌فارس و از سوی دیگر به اقیانوس هند و دریای سرخ و مصر و مدیترانه محدود می‌شد. این هلال حاصلخیز طی سده‌های متوالی محل زدوخورد گروه‌های مختلف بود که برای تصرف آن تلاش می‌کردند.
عیلامی‌ها پیش از آغاز تاریخ در دشت‌های جنوب غربی ایران از شوش تا بوشهر سکونت داشتند. احتمال داده‌اند که این قوم نخست در آسیای مرکزی می‌زیستند سپس در حدود چهارهزار سال پیش از میلاد به فلات ایران و شام و مصر مهاجرت کردند. پژوهشگران برآنند که شبه جزیره بوشهر در دوره‌های کهن آباد بوده و اقوام متمدنی در آن ساکن بوده‌اند که دامنه تمدن آنها تا حوالی بندر عباس و اراضی سرسبز میناب ادامه داشته است. افزون بر این قوم، سومری‌ها نیز از جمله طوایفی بودند که احتمالا از آسیای مرکزی برخاستند و حدود پنج‌هزار سال پیش به نواحی خلیج‌فارس مهاجرت کردند. به هرحال، به‌نظر می‌رسد که در دوره‌های بسیار کهن، نژاد سامی در سواحل عربستان و سرزمین عیلام سکونت داشتند. عیلام شامل جلگه‌های جنوب غربی ایران و سرزمین «اور» یعنی کشور «سومر» بوده است (ویلسن، 1348، 34).

ارتش، امنیت و توسعه اقتصادی در ایران معاصر

^{در میان انبوه روایات و داستان‌های آمیخته به افسانه درباره رضاخان، یک اتفاق نظر وجود دارد و آن نقشی است که او در نوسازی ارتش ایران ایفا کرد. البته هرچه زمان جلوتر می‌رود و به شهریور 1320، یعنی زمان اشغال ایران در جنگ جهانی دوم می‌رسیم، این اتفاق به اختلاف می‌رسد؛ جایی که منتقدان می‌گویند ارتش رضاشاه صرفاً برای نمایش‌های داخلی کارآمد بود و در جنگ، به سرعت شکست خورد. در همان دوران سلطنت رضاشاه است که توجه به زیرساخت‌های توسعه اقتصادی، از جمله جاده و راه‌آهن به صورت گسترده و اساسی در دستور کار دولت قرار می‌گیرد و این سوال مطرح می‌شد که آیا میان این دو، یعنی نوسازی ارتش و آغاز روند توسعه اقتصادی، رابطه علیتی هم وجود دارد یا صرفاً وجود شخصیت مقتدری همچون رضاخان بوده که این دو را پدید آورده است؟ آیا سرکوب شورش‌های محلی و تشکیل دولتی که برای نخستین بار می‌تواند «تا حدودی» ادعای حاکمیت بر تمام نقاط کشور (و نه فقط پایتخت) را داشته باشد، محیط لازم را برای گسترش زیرساخت‌ها و آغاز توسعه اقتصادی دولت‌محور در ایران فراهم آورده است؟ اصلاً اکنون و 90 سال پس از روی کار آمدن رضاخان، آیا می‌توان گفت وجود یک ارتش مقتدر و البته به دور از ماجراجویی است که امنیت ایران را در منطقه‌ای مملو از تنش و درگیری رقم زده و اگر این امنیت نبود، شاید همین توسعه اقتصادی را نیز شاهد نبودیم؟ سوال دیگر آن است که آیا هزینه‌های نظامی صورت‌گرفته، به رشد اقتصادی یاری رسانده یا بر آن تاثیر منفی داشته است؟
 
ظهور و سقوط کلنل
نگاهی به القاب و درجه‌های نظامی رضاخان، یعنی میرپنج و سردار سپه، برای هر فرد ناآشنا به تاریخی پیشینه نظامی او را تشریح می‌کند؛ مردی که استعداد نظامی خود را پلکان ترقی سیاسی ساخت و بعد از کودتای 3 اسفند 1299، «سردار سپه» شد. در دوران وزارت جنگ، او با ادغام نیروهای نظامی، ارتش را تشکیل داد و شورش‌های نواحی جنوبی کشور را سرکوب کرد. سردار سپه در سال 1302 به نخست‌وزیری رسید و پس از شروع سلطنت در آبان 1304، در اردیبهشت 1305 تاج‌گذاری کرد.}

جایگاه اقتصادی زن در ایل بختیاری در دوره قاجار از دیدگاه سیاحان اروپایی 1344

^{دکترعلی‌اکبر کجباف 1
دکترفریدون اله‌یاری 2
سمیه بختیاری 3
مقدمه
ایل بختیاری یکی از مقتدرترین ایلات جنوب ایران است که نقش بسزایی در تحولات تاریخ ایران ایفا نموده است. در دوره قاجار منطقه بختیاری از جهت سیاسی و اقتصادی توجه کشورهای استعماری به‌خصوص انگلیس را به خود جلب کرد. 
نافرمانی‌ها و شورش‌های خوانین و سرداران بختیاری علیه حکومت مرکزی، حضور مداوم انگلیس در جنوب ایران، امتیاز کشتیرانی در کارون برای شرکت‌های انگلیسی، جاده لینچ و کشف نفت در منطقه بختیاری را می‌توان از دلایل توجه دولت‌های اروپایی به قلمرو بختیاری برشمرد. نظر به اهمیت موقعیت سوق‌الجیشی منطقه بختیاری، دولت‌های اروپایی، افسران و ماموران سیاسی خود را تحت عنوان سیاح، خاورشناس، باستان‌شناس و طبیب به آن نواحی اعزام کردند. این افراد پس از انجام ماموریت، مجموعه گزارش‌های خود از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه بختیاری را تحت عنوان سفرنامه یا عناوین دیگر منتشر کردند که خالی از غرض‌ورزی و ثبت وقایع از روزنه نگاه و منافع کشور متبوعشان نبود. با این وجود، سفرنامه‌ها و شرح خاطرات از جمله منابع مهم مطالعات و بررسی‌های تاریخی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی محسوب می‌شود.}

از قران تا ریال

در فروردین ماه سال 1311 واحد پول ایران از قران به ریال تغییر کرد. قران واحد پول ایران در دوران قاجاریه بود. نام قران کوتاه شده صاحب‌قران است. قران از نقره و به‌صورت سکه‌های ده شاهی (نیم قران)، یک قران، دو قران و پنج قران ضرب می‌شد.

با توجه به اینکه قران هزار دینار ارزش داشت در زبان عامیانه، زار (هزار) نیز نامیده می‌شد. این سنت حتی بعد از تغییر واحد پول ایران به ریال هم ادامه پیدا کرد و سکه‌های دو ریالی و پنج ریالی دوزاری و پنج زاری نامیده می‌شدند.
دینار واحد قدیمی پول در امپراتوری روم شرقی یا دیناریوس بوده است. مسلمانان پس از فتح روم، دینار را به‌عنوان واحد پول خود انتخاب کردند و حتی امروز نیز در برخی از کشورهای عربی از این عنوان واحد پول استفاده می‌شود.
 ایرانیان نیز از دینار به‌عنوان واحد پول استفاده می‌کردند، هر چند به تدریج و در اثر تورم، دینار ارزش خود را از دست داد.
ابتدا سلطان محمود غزنوی سکه یکصد دیناری یا صنار را با نام «محمودی» ضرب کرد. همزمان شاهان سامانی نیز سکه‌های ۵۰ دیناری را ضرب و آن را «شاهی» نامیدند.